Poređenje razvoja Jugoslavije sa drugim zemljama u godini njenog privrednog pada

Poređenje društveno-ekonomskog razvoja i stanja u pojedinim zemljama je vrlo težak i odgovoran zadatak. Na ovom mestu pokušavamo da, bar sa nekoliko pokazatelja nađemo mesto Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije među devet namerno izabranih zemalja i ocenimo rang i mesto na kojem se Jugoslavija nalazi po svom društveno privrednom razvoju. Nikako ne pretendujemo, da će ovo nekoliko uporedivih informacija dati punu sliku mesta svake od zemalja u pregledu, nego samo orijentacioni uvid i ocenu.

Budući da se poređenje vrši samo sa stanjem u 1990. godini, (to je poslednja godina, za koju postoje podaci za SFRJ) mesto razvoja Jugoslavije biće ocenjeno niže, nego da se uzimao duži vremenski period, pošto je 1990. bila godina velikog pada u svim privrednim oblastima u Jugoslaviji u odnosu na ranije godine. Postignuti rezultati u društveno ekonomskom razvoju Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije mogu se bolje sagledati upoređujući njen razvoj sa drugim zemljama u datom periodu.

Međutim, poređenjem određenih i značajnijih podataka, nailazi se na niz teškoća, ne samo zbog razlika u nacionalnim statističkim metodologijama za merenje odgovarajućih pojava, nego i zbog velikih razlika u nivou razvijenosti i društveno-ekonomskom kretanju pojedinih zemalja. Da bi se ipak sagledalo mesto SFRJ u odnosu na neke zemlje prikazaćemo moguće uporedne podatke za izabrane zemlje, koristeći Godišnjak Ujedinjenih nacija.¹

Ovo poređenje sa drugim zemljama pretežno ima samo orijentacioni karakter. U ovom poređenju nije izvršena analiza tempa rasta u celom posleratnom periodu, nego samo nivo razvijenosti i mesto Jugoslavije u 1990. godini. U pregledu, pored podataka za SFRJ, prikazuju se podaci za još devet zemalja i to za tri zemlje koje su do raspada SEV-a bile članice te organizacije (Čehoslovačka, Rumunija i Mađarska); za tri zemlje Latinske Amerike, kao zemlje u razvoju (Meksiko, Brazil i Čile) i za tri zemlje – članice Evropske zajednice.

Jugoslavija je do Drugog svetskog rata spadala među najnerazvijenije zemlje Evrope, sa vrlo velikim regionalnim i socijalnim razlikama i nedovoljno razvijenom infrastrukturom.

Kao bitni pokazatelji razvijenosti i standarda jedne zemlje, pored privrednog rasta, uzimaju se u obzir i zdravstveno stanje u njoj, stope smrtnosti stanovnišva, a naročito smrtnost odojčadi, školovanost i drugo. Na temelju tih pokazatelja, uzimajući u obzir i natalitet stanovništva, izračunavaju se i daju ocene, očekivanog trajanja godina života stanovništva. Podaci pokazuju da je smrtnost stanovništva u Jugoslaviji u 1990. godini (na 1000 stanovnika) bila niža od evropskog proseka 9,0% . Ovako povoljno stanje u posleratnom periodu rezultat je neprekidnog poboljšavanja zdravstvene zaštite i rasta standarda života. Na 1000 stanovnika u 1990. godini umiralo je samo 9 lica, dok je 1939. godine stopa smrtnosti iznosila 14,9%.

Analogno takvoj situaciji, došlo je do velikog pomeranja očekivanih godina trajanja života. U 1948. godini, u Jugoslaviji očekivane godine trajanja života za muškarce procenjivane su na 48,6 a za žene 53,0 godine. Ovako niske očekivane godine trajanja života, bile su znatno niže u odnosu na očekivane godine trajanja života u mnogim evropskim zemljama. U 1990, SFRJ se po ovom pokazatelju, sa mogućim godinama trajanja života za muškarce sa 69, a za žene sa 74 godine, nalazi u sredini u odnosu na zemlje Evrope i zaostaje, ali ne mnogo iza najrazvijenijih zemalja Evrope. Kao primer, ceni se, da u Švajcarskoj stanovništvo najduže živi u Evropi, i u 1990. godini cenjeno je da će u Švajcarskoj muškarci prosečno živeti 75, a žene 80 godina.

I po broju studenata na 10.000 stanovnika, SFRJ se u 1990. godini nalazila na šestom mestu u poređenju sa ovih devet zemalja. Jugoslovensko učešće broja studenata u odnosu na broj stanovnika u 1990. godini je manje, od sve tri zemlje članice Evropske zajednice, a više od sve tri zemlje bivše članice SEV-a. Međutim, Jugoslavija koja se tada nalazila u sredini evropskih zemalja po broju studenata na 10.000 stanovnika, sedamdedsetih i osamdesetih godina nalazila se u vrhu evropskih zemalja. Jugoslavija se, po broju žena studenata u 1990. godini nalazila na gornjem delu lestvice zemalja u Evropi. Tri prikazane zemlje Latinske Amerike, koje se isto kao i Jugoslavija u međunarodnoj kalsifikaciji tretiraju kao zemlje u razvoju, poslenjih godina ulažu znatna finansijska i materijalna sredstva u školovanje stanovništva, a pogotovo u školovanje visokostručnih kadrova. Bržim školovanjem nastoje da nadoknade izgubljeno vrieme u ranijem školovanju stanovništva.

Poznato je da je industrijska proizvodnja SFRJ od 1980. godine, posle velikog uspona i porasta, počela da stagnira a u poslednjim godinama i opada i da je veliki pad imala 1990. godine. U tako smanjenoj proizvodnji, Jugoslavija se među deset zemalja nalazi na 8 mestu. Manji rast proizvodnje, jedino su imali Brazil i Mađarska. U 1990. u odnosu na 1980. godinu, industrijska proizvodnja u Jugoslaviji povećana je samo 7,1%, dok je u godinama 1960-1980. godišnji rast industrijske proizvodnje rastao do 11% (1973). U desetogodišnjem proseku 1980-1990. godine industrijska proizvodnja u celoj Evropi porasla je 14%. Međutim, znatno veći porast imale su zemlje Evropske zajednice.

Slučajno smo preko sledećih tabela prikazali proizvodnju nekih industrijskih i poljoprivrednih proizvoda, potrošnju energije, posedovanje broja televizora i automobila, kao i avionski prevoz putnika i turizam. Sigurno je i opravdano da su se među ove pokazatelje mogli da uključe i neki drugi pokazatelji ili su neki mogli da budu isključeni. Ali, ako bi se uneo bilo koji broj pokazatelja, ne bi se znatno izmenila situacija u egzaktnom prikazu stanja jedne zemlje, u odnosu na druge pojedinačno ili u odnosu na celi region. Zato, treba primiti ove podatke kao orijentacionu informaciju.

Od sedam prikazanih proizvoda Grčka ne proizvodi tri (autogume, frižidere i televizore). Finska ne proizvodi autogume, a Portugalija šečer. Podaci pokazuju, da se od 10 zemalja, SFRJ nalazila po proizvodnji frižidera na drugom mestu, po proizvodnji cipela od kože, autoguma, televizora i šećera na trećem mestu, na četvrtom mestu po proizvodnji mesa a na sedmom mestu po proizvodnji drvne mase. Jugoslavija je u 1990. godini proizvela 3,2% drvne mase i 2,8% mesa u odnosu na celokupnu evropsku proizvodnju.

U nekim proizvodima SFR Jugoslavija imala je vrlo visoki procenat učešća. Tako, na primer, u desetogodišnjem proseku Jugoslavija je proizvela 17,7% kukuruza u odnosu na celokupnu evropsku proizvodnju. Ili od 17 evropskih zemalja koje proizvode rudu gvožda, posle Švedske i Francuske, Jugoslavija se nalazi na trećem mestu sa godišnjom proizvodnjom od 1563 hiljade tona u poslednjem desetogodišnjem proseku. U proizvodnji boksita Jugoslavija se nalazila na prvom mestu u Evropi i proizvodila je oko 3,5% svetske proizvodnje ove rude.

Nekoliko pokazatelja ove tabele prikazuju i pojedine elemente stepena razvijenosti i standarda stanovništva jedne zemlje. Potrošnja energije je jedan od tih značajnih pokazatelja. Među deset evropskih zemalja, Jugoslavija se nalazi na šestom mestu, i to ispred Portugalije i sve tri zemlje Latinske Amerike po potrošnji energije, po jednom stanovniku. Potrošnja energije po stanovniku za celu Evropu, iznosila je 4.082 kg uslovne nafte.

Po broju televizora na 1000 stanovnika SFRJ se nalazila na petom mestu prikazanih zemalja i to ispred Grčke, Rumunije i Portugalije. Svih pet prikazanih zemalja Evrope (za Rumuniju se ne raspolaže podacima) imale su veći broj putničkih automobila na 1000 stanovnika nego Jugoslavija. Sve tri prikazane zemlje Latinske Amerike – zemlje u razvoju, kao što je bila i Jugoslavija, imale su dva puta manje, a Čile i više od dva puta manje putničkih automobila na 1000 stanovnika.

Jugoslovenske avio kompanije u 1990. godini prevezle su u redovnim linijama 3.668 hiljada putnika. To je 1.7% prevezenih putnika svih avio-kompanija zemalja Evrope u redovnom prevozu. Među deset prikazanih zemalja, Jugoslavija se nalazi na petom mestu u avioprevozu putnika. Avioprevoz u Jugoslaviji je bio veći nego u Čehoslovačkoj, Mađarskoj, Rumuniji i Portugaliji.

U Jugoslaviji je u 1990. godini boravilo 7.880 hiljada stranih turista i ostvaren je prihod od turizma 2.774 miliona US dolara. Od deset prikazanih zemalja po broju stranih turista u 1990. godini Jugoslavija se nalazi na šestom mestu, ispred Rumunije i Finske u Evropi, i Čilea u Latinskoj Americi. Samo su Portugalija i Grčka u Evropi i Meksiko u Severnoj Americi imali veći dolarski prihod od turizma u 1990. godini od Jugoslavije. U ukupnom prihodu svih evropskih zemalja od turizma u 1990. godini u iznosu od 133.745 miliona US dolara, Jugoslavija je te godine učestvovala sa nešto preko 2%.

Radi malo boljeg uvida u privredni razvoj SFR Jugoslavije, prikazaćemo nekoliko pokazatelja razvoja industrijske proizvodnje, zaposlenosti i produktivnosti rada u industriji, u periodu od 1980. do 1988. godine, služeći se podacima Godišnjaka UN. Poznato je da je industrijska proizvodnja u Jugoslaviji, u periodu od pedesetih do osamdesetih godina imala vrlo brz rast, i da je porast njene industrijske proizvodnje bio znatno veći od velikog broja zemalja Evrope, a i sveta. Od 1955. do 1980. godine industrijska proizvodnja porasla je za osam i po puta. Prosečna godišnja stopa rasta u desetogodišnjem periodu od 1973. do 1982. godine iznosila je 5,9%. Učešće industrije u društvenom proizvodu iznosilo je 45%. Međutim, posle osamdesetih godina celokupan privredni rast u Jugoslaviji pokazuje tendencije stagnacije, a u 1990. godini dolazi i do naglog pada.

Dok je Jugoslavija do 1980. godine imala znatno veće stope godišnjeg rasta industrijske proizvodnje od svih prikazanih ekonomskih grupacija, u periodu od 1980/1988. godine jugoslovenska proizvodnja zaostaje za proizvodnjom u svetu i za proizvodnjom zemalja Istočne Evrope i zemalja u razvoju. U produktivnosti rada zaostaje za svakom grupacijom posebno. U zaposlenosti, posle zemalja u razvoju ima najveći rast. U isto vreme, Zapadna Evropa ima smanjen broj zaposlenih u industriji i visoku produktivnost rada.

I pored svih nedostataka poređenja privrednog rasta među zemljama, društveni proizvod po stanovniku uzima se kao najmjerodavniji pokazatelj za ocenu razvijenosti zemlje. Visoka dinamika rasta jugoslovenske privrede omogućila je da se u odnosu na razvijene zemlje smanji razlika u razvijenosti, u periodu 1955-1989. godine. Društveni proizvod u Jugoslaviji porastao je pet puta, a po stanovniku je rastao 3,4 puta. Ovako brzim porastom društvenog proizvoda u odnosu na rast društvenog proizvoda razvijenih zemalja Evrope, postignuto je da se društveni proizvod Jugoslavije poveća sa 21% na 30% u odnosu na prosek tih zemalja u periodu 1965-1983. godine. Međutim, stagnacijom i opadanjem privrednih delatnosti u Jugoslaviji nasuprot povećanoj delatnosti zemalja Zapada, taj odnos je u 1988. godini pao na 24%.

Društveni proizvod prema kupovnoj snazi nacionalnih valuta po kursu SAD dolara, a prema metodologiji UN po kojoj se računa visina društvenog proizvoda po stanovniku (MER) prikazan je na sledećoj tabeli.

Jugoslavija se našla među ovih 10 zemalja na trećem mestu po porastu društvenog proizvoda po stanovniku. Karakteristično je da su zemlje-članice SEV-a imale znatno niži rast od Jugoslavije, dok je Rumunija imala i pad društvenog proizvoda po stanovniku u ovom periodu. Visoka dinamika rasta jugoslovenske privrede u posleratnom periodu, omogućila je da se smanje razlike, kako u nivou razvijenosti zemlje, tako i u standardu, školovanju, smrtnosti stanovništva, koji su postojali između Jugoslavije i razvijenog sveta. Društveni proizvod po stanovniku, prema podacima svetske banke, do sredine osamdesetih godina u Jugoslaviji rastao je preko 4% godišnje i bio je naveći u Evropi – pa i u periodu stagnacije i smanjenja rasta jugoslovenske privrede od 1983-1990 godine društveni proizvod po stanovniku porastao je preko 2 puta i imao manju stopu rasta samo od Portugalije i Finske.

Najveći uticaj na smanjenje razlika, na nivou razvijenosti Jugoslavija – druge zemlje imala je industrijska proizvodnja. Njeno učešće u ukupnoj proizvodnji približio se nivou karakterističkom za industrijske zemlje sa učešćem (oko 45% u ukupnom društvenom proizvodu). Jugoslovenska industrija je osvojila i proizvodila ogroman broj novih industrijskih proizvoda i sa proizvodnjom nekih zauzimala visoko mesto u proizvodnji evropskih zemalja. U Godišnjaku O.N. u kojem se objavljuju podaci o proizvodnji industrijskih proizvoda nema ni jednog proizvoda sa kojim Jugoslavija nije zastupljena.

Potrošnja stanovništva i njena struktura znatno su izmenjene. Promenjena je potrošnja prehrambenih proizvoda, kako po količini, tako i po kvalitetu. Dnevna potrošnja kalorija po stanovniku je iz godine u godinu rasla, a u proseku je dostigla nivo potrošnje kalorija po stanovniku evropskih zemalja, od nekih imala je i veću vrednost potrošnje kalorija po stanovniku.

Po potrošnji trajno potrošnih dobara i snabdevenosti domaćinstava (frižideri, televizori, mašine za pranje rublja) jugoslovenska domaćinstva nisu mnogo zaostala, a pogotovo domaćinstva u gradovima, iza snabdevenosti domaćinstava u zapadno evropskim zemljama.

Značajni izdaci za zdravstvo iz zajedničkih društvenih sredstava, doprineli su svestranoj zdravstvenoj zaštiti stanovništva. Izmenjeni uslovi života na bolje i svestrana zdravstvena zaštita, omogućili su smanjenje smrtnosti stanovništva i produženje ljudskog veka.

Ogromni su uspesi u školovanju stanovništva u posleratnoj Jugoslaviji, kako dece prispele za osnovno školovanje, tako i u srednjem, višem i visokom školstvu. Preko 98% dece prispele za osnovno školovanje pohađa školu, dok je veliki broj omladine završilo srednje, više i visoko školovanje. Polovinom osamdesetih godina jugoslavija je imala najveći broj studenata na 10000 stanovnika u Evropi.

Izvod iz: Ibrahim Latifić – Jugoslavija 1945-1990 (razvoj privrede i društvenih delatnosti)
Društvo za istinu o antifašističkoj NOB u Jugoslaviji 1941-45, Beograd 1997
Priprema: Princip.info

1. Svi podaci su korišćeni iz Statističkog godišnjaka Un 1990, Anier de Statique UN, 1990.  ↩