Učešće SSSR-a u antifašističkom ratu u savezu s Velikom Britanijom i SAD davalo je veću mogućnost za aktivnost nacionalno-oslobodilačkih i demokratsko revolucionarnih pokreta, bez obzira što su oni bili izloženi negativnom zračenju protivurečnosti između velikih sila. Drugi nezaobilazan element revolucionarne situacije činili su brz poraz vojske Kraljevine Jugoslavije, raspad političkog sistema i bekstvo vlade i kralja u inostranstvo, nasuprot težnjama patriotskih snaga da na ropstvo odgovore u skladu sa svojim slobodarskim tradicijama u prošlosti, nastave borbu i speru sramotu koju je katastrofalnim porazom nanela narodu nesposobna i defetistički raspoložena buržoazija. Njena nemoć i raspad starog poretka, pod prvim udarom spolja, nisu mogli da se ne useku u svest antifašističkih snaga Jugoslavije. Neposredno iskustvo kao da je sve očiglednije govorilo da građanske snage ne mogu da obnove Jugoslaviju, a na drugoj strani da buduća država ne može da počiva na starim društvenim i nacionalnim osnovama.

Komunisti su u analizi međunarodnih i unutrašnjih uslova spajali nacionalno oslobođenje sa socijalnim smatrajući ga za nedeljiv proces, nasuprot preporukama Kominterne da prihvate shematsku podelu na ,,dve etape” i odlože revolucionarne promene u tekućoj fazi antifašističkog rata. Povezivanjem otpora protiv fašizma s društvenim prevratom u neposrednoj budućnosti, izgrađena je strategija narodnooslobodilačke borbe kao istorijski odgovarajućeg oblika obračuna s nacionalnom buržoazijom oba opredeljenja, osovinskog i prozapadnog (bez isključivo klasnih okršaja, iako su se ovi sporadično javljali), buržoazijom koja se našla na liniji otvorene kolaboracije ili prikrivenog saveza s neprijateljem, odnosno ostala u pasivnom položaju, bez namere da se odupre porobljavanju. Svrgavanje buržoazije u Jugoslaviji tokom drugog svetskog rata nije teklo pravolinijski, već zamršenim putevima nacionalnih, klasnih i međunarodnih protivurečnosti. Narodnooslobodilačka borba, kao tipična složena društvena pojava, značila je, s jedne strane, put otpora, istrajne borbe protiv stranih zavojevača i fašizma, a s druge je predstavljala formu revolucionarnog osvajanja vlasti od buržoazije, koja je stupila u saradnju s neprijateljem i svoje vojne snage pretvorila u pomoćne odrede okupatora ili pak zauzela stav iščekivanja dok se komunisti ne istroše ili kompromituju, situacija ne razreši na svetskim frontovima i ne prispeju zapadne invazione trupe. Otpor stranom neprijatelju, koji se takođe pojavljivao kao kontrarevolucionarna snaga, zbog svoje fašističke suštine, povezivan je s borbom za nacionalnu ravnopravnost naroda Jugoslavije, slobodu nacionalnih manjina i socijalne promene.

Komunisti, kao rukovodeća snaga ustanka u Jugoslaviji, određivali su i društveno-političku sadržinu narodnooslobodilačke borbe. Oni su davali perspektivu nacionalnog i socijalnog oslobođenja, izjasnili se za Jugoslaviju kao okvir državnog života, formulisali politiku bratstva i jedinstva naroda, njihove ravnopravnosti u budućoj zajednici, kao alternativu masovnom nacionalističkom razračunavanju i separatizmu, a kolaboraciji suprotstavili beskompromisnu antifašističku borbu. Strategija narodnooslobodilačke borbe bila je nezamisliva bez široke platforme jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta koja počiva na patriotskom nadahnuću učesnika umesto na stranačkoj, verskoj ili nacionalnoj pripadnosti. Politika jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta oslanjala se na iskustvo antifašističkog pokreta pre rata, žive slobodarske tradicije u narodu, veru u pobedu antifašističke koalicije, nezadovoljstvo velikog dela stanovništva starim državnim uređenjem i društvenim poretkom. Zahtevi za prenaglašavanje društveno-političkog prevrata i otvaranje „druge etape” u narodnooslobodilačkoj borbi vodili su sužavanju platforme narodnooslobodilačkog programa i, kao manifestacije sektaštva, nisu mogli biti prihvaćeni od ustaničkih masa neizdiferencirane strukture. Dogmatski pristup KPJ odnosu klasnih i političkih interesa u Jugoslaviji i svetu mogao je odgovarati okupatoru i građanskim snagama oba opredeljenja, koji su nastojali da joj nametnu politiku klasnog izazova i svedu borbu na klasni sukob. Komunisti su ukazivali na opasnost od sektaštva, koje se izražavalo u nošenju proleterskih zastava i napadima na bogatije seljake ili kulake, a proizilazilo iz nerazumevanja partijske linije, starih dogmatskih naslaga u svesti, težnji za prelaženjem na „drugu etapu”. Oni su u Srbiji upućivali na saradnju sa svim rodoljubima nezavisno od stranačke pripadnosti — posebno sa članovima Narodne seljačke stranke, Demokratske stranke, Saveza zemljoradnika — ukoliko su bili spremni da se bore protiv okupatora, ali ne ugrožavajući ideološki i organizacioni integritet KPJ.

Stvaranje narodnooslobodilačkih odbora (NOO), već u ustanku 1941, bilo je osnovni vid društveno-političkog preobražaja u toku narodnooslobodilačke borbe. Uprkos vojnom porazu Kraljevine Jugoslavije i deobi njene teritorije, okupatori se nisu lišavali podrške ostataka njene državne organizacije. Sačuvani elementi upravnog aparata Kraljevine ispunjavali su prazninu u okupacionom sistemu i bili upotrebljivi za učvršćivanje vlasti okupatora, a pri tom klasno provereni kao bedem protiv revolucionarnih pokreta i oslobodilačkih strujanja u narodu. Započeta narodnooslobodilačka borba nije mogla da se razvija na delovima jedne havarisane državne organizacije, uz to integrisane u organizam okupacione uprave, jer je s njom kao takvom dolazila u neposredan sukob. Preostali aparat vlasti podsećao je i na jedno kompromitovano iskustvo i stare društveno-ekonomske i političke odnose. Jedan deo te ranije organizacije, pod okriljem Mihailovića, pozivao se na legitimizam, državnopravni, ustavni i vojni kontinuitet, sa svim njegovim međunarodnim posledicama, a zasnivao na birokratskom centralizmu, suprotnom narodnom suverenitetu i bilo čijoj nacionalnoj hegemoniji. Ocenjivanje ovih organa vlasti u izvorima narodnooslobodilačkog pokreta, oktobra 1941, kao „omraženih u narodu” nije proizilazilo iz taktike pokreta, već iz zgusnutog istorijskog iskustva. Mihailovićeva strategija svodila se na defanzivnost u odnosu prema okupatorima sve dok se ne stvore pretpostavke za oružani nastup (uzmicanjem fašizma na svetskim frontovima), na očuvanje društvenog poretka privatne svojine, restauraciju monarhije, prevlast Srbije u obnovljenoj Jugoslaviji, pa samim tim i na obračun s Hrvatima, Muslimanima, Nemcima, Mađarima, Šiptarima i drugim nacionalnim manjinama, kao glavnim krivcima za vojni poraz Kraljevine i stradanja srpskog stanovništva. Mada praktično pasivni prema neprijatelju, četnici su proklamovali antiokupatorsko opredeljenje. Mihailović je u narodnooslobodilačkom pokretu gledao najopasnijeg suparnika i snagu koja ugrožava suštinske interese monarhije i srpske buržoazije.

Legalizujući jedan deo četničkih efektiva u Nedićevim vojnim formacijama, a drugi, kasnije, u sistemu italijanske okupacije, on je ostvarivao osnovnu zamisao da sačuva vojnu snagu kako bi uništio komuniste u toku rata i uz pomoć okupatora, svestan svoje nemoći da se bori na dva fronta. Na drugoj strani, računao je da će se kolaboracija, posle aktivnog nastupa četnika u završnoj fazi rata, lako predati zaboravu, shvatiti kao taktika ili nužnost samoodbrane. Antipartizanska zaslepljenost nije sprečavala četnike da pred javnošću zapadnih savezničkih zemalja prisvajaju uspehe NOPOJ na bojnom polju, stvarajući sebi oreol najdoslednijih antifašističkih boraca, kao što ih ni nacionalna izdaja nije uznemiravala sa stanovišta slobodarske narodne tradicije i suda istorije. Nastupajući kao zaštitnici naroda, oni su upozoravali da su jedini branioci njegove nacionalne slobode, prošlosti, časti i opstanka, za razliku od komunista, koje su predstavljali kao najveće neprijatelje srpskih svetinja, internacionalni ološ i tuđince željne osvajanja vlasti nezavisno od cene koju za nju narod mora da plati. Obmanjivali su saveznike kako se sami nalaze u prvom redu antifašističke borbe, dok komunisti poslušno služe politici stranog imperijalizma. Da bi naškodili jugoslovenskim komunistima, četnici su ih, iskorišćavajući odnose između jugoslovenske vlade u izbeglištvu i sovjetske vlade, nazivali trockistima, kojih se Moskva bila odrekla. Boreći se isključivo protiv narodnooslobodilačkog pokreta, oni su od jeseni 1941. samo „glumili rat” protiv Osovine i predano gradili mit o sebi kao požrtvovanim ratnicima u neravnopravnoj borbi s fašističkim snagama u središtu Balkana. Mihailović je prema narodnooslobodilačkom pokretu politički i ideološki bio nepomirljiv, čak i po cenu kolaboracije nekih četničkih odreda s okupatorom i kvislinzima; nije bio spreman da prihvati realni paralelizam pokreta, zajedničku komandu, narodnooslobodilačke odbore kao organe narodno-oslobodilačke borbe i nove vlasti. S retkom isključivošću odbijao je da odbaci tezu o svojoj jedinstvenoj legitimaciji na predstavljanje Jugoslavije pod okupacijom, i da se složi s nacionalnom ravnopravnošću naroda.

Ideja o „velikoj” ili „homogenoj” Srbiji podrazumevala je stvaranje nacionalno i verski čiste i kompaktne celine, „očišćene” od nesrpskih naroda i nacionalnih manjina. Okupljanje svih Srba proglašavalo se za neumitan zahtev nacionalnih snaga posle dočekivanja „noža u leđa” aprila 1941. U Srbiji proširenoj na račun drugih naroda — koja bi izlazila na more, uključivala Kordun, Baniju, Slavoniju i Vojvodinu, s granicama kod Karlovca i Ogulina, a na drugoj strani ispravila nacionalne međe s Rumunijom, Bugarskom, Albanijom i Mađarskom — četnici su gledali vodeću naciju u Jugoslaviji i na Balkanu, dozvoljavajući da ona bude i federativno vezana s „osakaćenom” Hrvatskom, pošto se prethodno, tokom rata, izmire računi. Nacionalistički program „Dinarske divizije”, koji je ponikao na Kosovu i u severnoj Dalmaciji, nije se razilazio sa programom Mihailovićevih četnika u Srbiji i Crnoj Gori, ako se izuzmu neke regionalne razlike. Uloga ove divizije je označavana kao čisto politička, to jest da se pretvori u utočište nacionalnih elemenata srpskog karaktera; da širi i ostvaruje srpsku ideju u delovima Like, severne Dalmacije, Hercegovine, Crne Gore i Bosne i pomogne vaspostavljanju nacionalnog poretka s kraljem Petrom II. Kosovo u severnoj Dalmaciji, i Kosovo u „Južnoj Srbiji”, pojavljivali su se kao simboli gubitka države i obnove nacionalne misli. Velika Srbija obuhvatala bi pak Srbiju, Vojvodinu, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru, Dalmaciju do Šibenika i Liku. Velike vojne ambicije Đujićevih četnika kao da su obezbeđivale ovako zaokružene političke ciljeve. Projektovane Kosovska i Nevesinjska divizija, sa postojećom Dinarskom, trebalo je da prerastu u 1. armiju „Vožd Karađorđe”. Sa ovakvim eksluzivnim nacionalnim programom nije se isključivalo — kao što pokazuju inicijative vojvode Trifunovića — pridruživanje i Hrvata, jugoslovenskih nacionalista, Štabu Dinarske divizije. U tom smeru pojačavana je propaganda preko lista Krik iz jame koji su vodili Silvije Alfirević i Đuro Vilović. Pojedini Hrvati su čak izražavali privrženost vojvodi prelaskom na pravoslavnu veru. Mladen Žujović, kao naslednik Trifunovićev, u svojim konsultacijama aprila 1943. isključivao je samo katoličke sveštenike i „zagrižene” Hrvate, pokazujući brigu za tzv. Jugoslovene Hrvate. Žujović je stvarao odbore sa Nikom Bartulovićem, Zvonkom Simunićem, Nenadom Grisogonom i drugima koji su imali da potpomognu formiranju vojnih organizacija u Splitu i Dalmaciji, s oslonom na jugoslovenske integralce hrvatskog porekla.

Koncepcije nacionalno čistih država uopšte ugrožavale su nacionalnu individualnost i državnu samostalnost ostalih naroda (NDH Srba i Srbije, Velika Albanija Srba, Crnogoraca i Makedonaca, Velika Srbija Hrvata, Muslimana i nacionalnih manjina, itd.). Etnocentrizam kao psihološka osnova radikalnog šovinizma jeste suština ovih koncepcija. Nacionalizam kvislinško-kolaboracionističkih pokreta je pripadao tzv. agresivnom nacionalizmu, koji je ugrožavao opstanak drugih naroda. Zalagao se za fizičko uništenje i asimilaciju, koristeći najnegativnija nacionalna osećanja da bi integrisao jednu naciju na račun druge. Nacionalizam je zloupotrebljavao svoju istorijsku misiju. Sprovodio je socijalnu eksploataciju unutar vlastite nacije; ignorisao postojanje socijalnih podela u ime privida društvene homogenizacije; hranio se starom slavom i mitovima, predrasudama o drugim nacijama, razvijao mržnju i uzdizao nacionalni egoizam. Četnička koncepcija Velike Srbije prihvatala je samo takvu Jugoslaviju u kojoj bi bila obezbeđena apsolutna hegemonija Srbije. Četnički ideolozi su isticali da je Srbija živela pre Jugoslavije, a da bez Srbije ne bi bilo ni Jugoslavije. No deo četnika nije previđao da bi Velika Srbija imala na ivicama načičkane neprijateljske države „Arnauta”, Hrvata, Bugara, Mađara, Rumuna i Grka; da ne bi mogla da postigne nacionalnu homogenost na svojoj periferiji („Južna Srbija” i Bosna); bila bi podložna direktivama iz velikih prestonica, i to sve u vremenu kada se u Evropi napuštala „razdrobljenost” versajskog doba. Mihailovićeva dvojna pozicija u Jugoslaviji je nesumnjivo otežavala njegov međunarodni položaj protivurečnošću između proglašenog antifašističkog otpora i stvarnosti „politike iščekivanja”, odnosno kolaboracije. Četnike je prihvatila jugoslovenska vlada u izbeglištvu, posebno velikosrpsko krilo, najuticajnije u njoj; ona je tako dobila i svoje oružane snage, uz čiji je štab Velika Britanija detaširala misiju kapetana D. T. (Bila) Hadsona u jesen 1941. Od Britanaca je Mihailović dobijao i materijalnu pomoć, iako njenim razmerama nije bio zadovoljan. Čim je unapređen u čin brigadnog (7. decembra 1941), odnosno divizijskog generala (19. januara 1942), te postavljen za ministra vojske Kraljevine Jugoslavije i Komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini, on je dobio i službenu potvrdu legitimnosti svog pokreta pred svim državama savezničke koalicije, a i u odnosu prema antagonističkom i jedino antifašistički aktivnom — ali i anonimnom za inostranstvo — narodnooslobodilačkom pokretu. Mihailović je ovim službenim priznanjem ojačao i svoj položaj u očima podređenih: rivala u zemlji i emigraciji, političkih i vojnih rukovodilaca i starešina koji su izražavali tendencije ka „regionalnom autonomizmu”. Održavanjem diplomatskih odnosa s jugoslovenskom izbegličkom vladom sovjetska vlada je posredno stavljala do znanja da ne želi njihovo pogoršavanje zbog događaja u Jugoslaviji.

Protivrečnoj predstavi o Mihailoviću doprinosili su ne samo saveznici već i Nemci u Jugoslaviji i sam vrh Trećeg rajha, zbog svoje mržnje prema Srbima i nepoverenja prema njihovom ponašanju u slučaju neuspešnog ishoda rata ili iskrcavanja saveznika. Oni su Mihailovića smatrali nepomirljivim protivnikom s kojim se treba obračunati, iako su njegovi odredi raspoloženi za saradnju u borbi protiv komunista kao glavnih protivnika. Za Nemce je bilo izvesno da on održava odnose s Velikom Britanijom i da se pri njegovom štabu nalaze britanski oficiri. Iz toga je izvlačen zaključak da je britanski štićenik, pa da se, samim tim, u njegov pokret i ne može imati poverenja. Ovakva nemačka gledanja zamućivala su stvarnu sliku o ulozi četnika u antifašističkom frontu, čemu je značajan prilog davala i italijanska politika navodne zaštite Srba od ustaša, bliska delu ugroženog srpskog stanovništva. Izjašnjavajući se protiv narodnooslobodilačke borbe i komunista kao njenih organizatora i nosilaca, a za stvaranje velike i homogene Srbije, posle prethodnog raščišćavanja s Hrvatima, Muslimanima i nacionalnim manjinama, Mihailovićev četnički pokret polagao je pravo i na stvaranje svojih organizacija u svim jugoslovenskim zemljama, pri čemu se oslanjao na Slovence i mali broj Hrvata i Muslimana jugoslovenske orijentacije. Mihailović je ovu zamisao ostvarivao slanjem svojih ljudi u gotovo sve krajeve Jugoslavije ili imenovanjem predstavnika pojedinih oblasti: Ilija Trifunović Birčanin u Splitu, kod Italijana, i Dobroslav Jevđević bili su nadležni za Bosnu i Hrvatsku, major Đorđe Lašić za Crnu Goru, major Boško Todorović za Hercegovinu, major Jezdimir Dangić za istočnu Bosnu, major Karei Novak za Sloveniju. Njegovi poklisari i oficiri radili su na širenju četničkih organizacija i u Vojvodini, na Kosovu, u Makedoniji i Slavoniji. Od odreda, koji su nosili geografska imena ili imena istorijskih ličnosti, četnici su krajem 1941. i početkom 1942. prešli na stvaranje brigada, a krajem 1942. i početkom 1943. korpusa.

Četnička vojna organizacija imala je više slabih tačaka: prinudna mobilizacija, nejedinstvena struktura, rivalitet komandanata, borba oko vlasti i uticaja, teritorijalni karakter. Veliki broj obveznika postojao je samo na papiru. Neku vrstu elitnih jedinica činile su „leteće brigade”, sastavljene od najboljih mladih obveznika. Iz vojno teritorijalne podele Jugoslavije vidi se da se radilo o posebnim komandama: Srbija sa „Južnom Srbijom” (Makedonijom), Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Boka, Sandžak („Stari Ras”), Dalmacija i Lika, Vojvodina i Slavonija, Slovenija. Četnici su se nerado borili van svojih atara, ispoljavali nedisciplinu, pljačkali i sprovodili teror nad partizanskim simpatizerima, porodicama partizana, zarobljenim protivnicima. Grupe u štabovima nisu se među sobom trpele. Među istaknutim Mihailovićevim oficirima sukobljavali su se Petar Baćović i Zaharije Ostojić, Vojislav Lukačević i Pavle Đurišić, Ilija Mihić i Slavko Bjelajac. Komandanti su od obaveštajaca napravili žbire i uhode. Cvetao je „periferijski šovinizam”. Mnogi Mihailovićevi legalizovani komandanti registrovani su kod okupatora kao njihovi konfidenti (Dobrosav Jevđević i drugi). Vojvoda Trifunović je držao „dvorsku svitu”. Bosanski četnici u službi Nemaca i ustaša (Radoslav Radić, Uroš Drenović, Lazar Tešanović i drugi) ljubomorno su čuvali svoje komandantske funkcije, odbojni prema prihvatanju oficira. Komandni četnički sastav činili su, pored oficira i podoficira žandarmi, graničari, finansi, ćate i opštinske delovođe, seoski trgovci, sreski načelnici, pojedini sveštenici, ugledni domaćini, bivši četnici, pripadnici četničkih udruženja. Glavnu boračku masu sačinjavali su tradicionalno seljaci; stoga i ne začuđuje što se u četničkim programima govori o agrarnoj reformi i rešavanju seljačkog pitanja srpskog stanovništva kolonizacijom i preraspodelom zemlje na račun nacionalno diskriminisanih naroda i manjina.

Mihailović je bio komandant „Jugoslovenske vojske u otadžbini”, ministar vojske i vazduhoplovstva u vladi Slobodana Jovanovića od januara 1942. godine. Obrazovao je „Gorsku gardu Njegovog Veličanstva Kralja”, koju je suveren darovao novom zastavom. Polovinom 1942. naimenovan je za načelnika štaba Vrhovne komande. Još od ranije Mihailović je proglasio celu „otadžbinu” za „vojišnu prostoriju”. Time je još više, bar formalno, pojačao svoj uticaj, koristeći ovu ne baš značajnu činjenicu za propagandu u inostranstvu da se radi o jedinstvenom slučaju da se takvo telo nalazi na osvojenoj i okupiranoj teritoriji. Mihailovićev zamenik bio je Dragiša Vasić, a načelnik štaba (Gorski štab br. 1) potpukovnik Dragoslav Pavlović. Od prenošenja Vrhovne komande u zemlju došlo je do nove podele posla: propagandu su preuzeli Dragiša Vasić i Stevan Moljević; za komandanta pozadine imenovan je potpukovnik Pavlović, koji je istovremeno bio opunomoćenik Vrhovne komande za zapadnu Srbiju; Zaharije Ostojić je postavljen za komandanta Isturenog (Istaknutog) dela Vrhovne komande u vreme borbi na Neretvi i Drini, a Luka Baletić za Mihailovićevog pomoćnika. U Slovenskoj zvezi, političkoj grupaciji, obrazovanoj u proleće 1942. odlučujuća reč je pripala pripadnicima Slovenske ljudske stranke. „Zveza” je u svom sastavu okupljala i formaciju „Bele garde” i četnike („Plavu gardu” u terminologiji Osvobodilne fronte). Četničke snage su bile neuporedivo slabije od „Bele garde”. Imale su svega nekoliko stotina pripadnika pod komandom Mihailovićevog poverenika za Sloveniju majora Karela Novaka, za razliku od „Bele garde” koja je avgusta 1943. imala 6.000 pripadnika.

Klasni koreni Mačekove politike neučestvovanja u narodnooslobodilačkoj borbi, uzdržavanja od aktivnog antiokupatorskog stava, suštinski se nisu razlikovali od Mihailovićeve politike, s tim što su razlike između predstavnika dveju buržoazija nastajale zbog njihovog suparništva, karaktera njihovih budućih odnosa, u vreme kada topovi zaćute i otvore se problemi posleratnog sveta, zbog starih međusobnih nepoverenja i tekućih procena o ishodu rata. „Hrvatska sredina” oko Mačeka pokazivala je krajnju ideološko-političku isključivost prema novom subjektu borbe, izraženu u Mačekovoj poruci „ništa sa komunistima”. Otpor okupatorima je i za vodstvo bivše HSS bio besmislen, jer se smatralo da ishod rata zavisi od velikih sila. Za Mačeka borba nije bila prihvatljivo rešenje ni zbog njegove malograđanske psihologije i straha od posledica. Oportunistička politika, međutim, odgovarala je i raspoloženjima na hrvatskom selu da se ostane po strani ratnih razaranja i drugih rizika skopčanih s izazivanjem nadmoćnije sile. Političari oko Mačeka borili su se za očuvanje uticaja na selu, kao i u drugim slojevima bivšeg članstva HSS, koliko god da im je rad bio otežan ustaškim nadzorom. Snage domobranstva, „Narodne hrvatske vojske”, trebalo je da se očuvaju za situaciju kada se bude odlučivalo o karakteru novog uređenja. U svojoj politici se HSS oslanjala i na uticaj rimokatoličke crkve, a u emigraciji računala na svoje predstavnike u jugoslovenskoj izbegličkoj vladi. Mada nije htelo da vezuje sebi ruke javnom saradnjom s ustašama, njeno vodstvo oko Mačeka nije želelo ni da im se suprotstavi. Psihološki i politički pritisak da se bivše članstvo HSS izjasni za NDH — sadržan u stavu ,,ko nije ustaša, nije Hrvat” — u leto 1941. i početkom 1942, prilikom saziva ustaškog „Hrvatskog državnog sabora”, svedočio je o Mačekovom nastojanju da ostane na distanci prema ustaškom režimu, spreči odlivanje pristalica HSS u ustaške ustanove, vojsku i administraciju, ali i o nepoverenju ustaša u njih. Pavelić je morao da se zadovolji ulaskom manje poznatih „zastupnika” Stranke u „Sabor”, a na drugoj strani zahvalno je prihvatio daleko značajniju pomoć njenog vodećeg dela u obeshrabrivanju hrvatskih seljaka i građana za učešće u aktivnom otporu protiv režima i okupatora. Tražeći mir i uzdržavanje od borbe, Maček je paralisao jači uticaj narodnooslobodilačkog pokreta u mnogim krajevima Hrvatske i 1941—1942. omeo pripadnike bivše HSS da se u njega uključe. U toj politici on je bio dosledan. Uviđajući njene negativne posledice, rukovodstvo KPJ težilo je u toku prve faze ustanka i kasnije da mobiliše u narodnooslobodilačku borbu, pored srpskih masa, i što više Hrvata, ali je nailazilo na labirint predubeđenja, starih i novih zabluda, političko-ideoloških i nacionalnih opterećenja, za koje je odgovornost delom snosilo vodstvo HSS.

Narodnooslobodilački pokret, suočen s Mačekovom politikom, od prvog je dana borbe razvijao propagandu i aktivnost usmerenu na privlačenje antifašista iz sastava HSS. Njegovi predstavnici vodili su razgovore i pregovore s ovima, često nekorisne i bezizgledne. Od kraja 1941. KP Hrvatske je prekinula napore da se vodstvo HSS opredeli za borbu i započela aktivnije da objašnjava narodu pobude Mačeka i njegove okoline, tražeći od seljaštva da okrene leđa staroj sviti. Razobličavajući mit o Mačeku „mirotvorcu”, upućivala je seljake da slede primer Matije Gupca i Stjepana Radića.

Ustanak u Srbiji uznemirio je pored Nemaca i njihove saradnike iz redova profašističke buržoazije, odranije poznate kao nepokolebljivog protivnika komunizma i obnove Jugoslavije, koji su nasuprot ovoj isticali ideju o velikoj Srbiji, ali u okvirima novog poretka. Za Dimitrija Ljotića komunizam je bio proizvod Jevreja, potpomognutih demokratima, i masonima, a komunistička ideologija „judeomarksistička misao”. Po njemu je Srbija mogla da se obnovi samo ako se osloni na Nemačku i na „Zbor, Zadrugarstvo i Srpstvo”. Uživajući apsolutno poverenje Nemaca, zbog svojih fašističkih uverenja, Ljotić je polovinom septembra 1941. počeo da naoružava pristalice iz redova omladine i da ih svrstava u dobrovoljačke odrede za borbu protiv komunista. Na pomoćne odrede nemačke oružane sile i Nedićevih snaga svedeni su i četnici Koste Milovanovića Pećanca, koji je posle aprilskog sloma na Pasjači organizovao četnike za „odbranu” na granici Srbije i Kosova, ne preduzimajući akcije protiv okupatora, prema sporazumu koji je s Nemcima zaključio na Bukulji avgusta 1941. Nastojeći da ograniči njegov uticaj, Mihailović je prepuštao Kosti Pećancu teritoriju juga Srbije, Kosovo, Makedoniju i Albaniju. Nemci su pred nameravanu ofanzivu na slobodnu teritoriju organizovali kvislinške snage kao pomoćne jedinice. U žandarmerijske odrede uključivani su Pećančevi četnici. Od Ljotićevih pristalica formirani su odredi srpskih dobrovoljaca. Belogardejci su, pod komandom generala Skorodumova, organizovani u vojne jedinice koje će izrasti u Ruski zaštitni korpus, jačine pet hiljada ljudi. Boreći se protiv naraslog ustanka i uticaja narodnooslobodilačkog pokreta, kvislinzi su okupljali predstavnike građanskog društva iz redova javnih radnika, političara i intelektualaca, nastojeći da ih što čvršće vežu za sebe, a na drugoj strani da izvrše političko-psihološki uticaj na Srbe da se ograde od komunizma i borbe protiv okupatora, koju je nosio narodnooslobodilački pokret. Apel srpskom narodu, objavljen u kvislinškoj štampi (Novo vreme) 13. avgusta 1941, u redakciji Velibora Jonića, s nekoliko stotina potpisnika (533), od kojih mnogi nisu imali mogućnosti da demantuju svoje iznuđeno učešće u ovom sramotnom činu, osudio je borbu srpskog naroda za slobodu, žigosao KPJ kao anacionalnu snagu i zatražio pokornost okupatoru. Ustanici su ovim aktom, inspirisanim od prononsiranih fašista, najpogrdnije napadnuti zbog namere da u zemlji izazovu „požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da će time nešto pomoći svojim gospodarima”. Apel je završavao upozorenjem da je kucnuo poslednji čas i da svaki pravi srpski rodoljub ima za dužnost da onemogući „paklene namere komunističkih zločinaca”. Mnogi istaknuti pisci, umetnici i naučnici — među kojima Ivo Andrić, Isidora Sekulić, Miloš Đurić, Sreten Stojanović — odbili su da ga potpišu.

Ova oveštala i primitivna propaganda, nasleđena od predratne profašističke štampe i antikomunističke ideologije, a u ratnim uslovima obogaćena Gebelsovim rečnikom, nije proizvela nikakav utisak, s obzirom na rast ustanka i snaženje uticaja narodnooslobodilačkog pokreta, sem što je oblatila potpisnike Apela. Nezadovoljni razvojem situacije u Srbiji, a uviđajući da je Aćimovićeva „komesarska vlada” neprihvaćena od naroda, nesposobna i bez ikakvog političkog ugleda, Nemci su avgusta 1941. resili da joj nađu reprezentativniju zamenu, s ciljem da što pre smire Srbiju, i to uz pomoć samih Srba. Pod navodnim pritiskom najuglednijih narodnih predstavnika, i u interesu naroda kome preti istrebljenje, Milan Nedić je pristao da se prihvati položaja predsednika nove srpske vlade u nemačkoj službi, pozivajući se i na izglede da od Nemaca izdejstvuje izvesnu autonomiju za Srbiju. Sem ovim motivima, svoju „ličnu žrtvu” Nedić, „samozvani otac Srbije”, obrazlagao je osujećivanjem Nemaca da za ugušenje ustanka srpskog naroda iskoriste ustaše, Mađare i Bugare. Obrazovana 29. avgusta 1941, njegova vlada, poznata kao „generalska”, zato što su joj se u sastavu nalazila tri generala (pored Nedića, Josif Kostić i Panta Draškić), morala je, na prvom mestu, da svim silama spreči razvijanje ustanka, iako ni njena politička osnova nije bila mnogo šira od osnove prethodne „komesarske vlade”. Odranije opsednut nemačkom vojnom snagom, vodeći srpski kvisling je neposredno po svom imenovanju stavio do znanja narodu da su srpske snage samo „zrno peska u uzburkanom svetskom moru”. U ime spasavanja Srba Nedić je od njih tražio red, rad, mir i bratstvo, kako bi dočekali kraj rata združeni pod svojim barjakom, jer „Samo sloga Srbina spasava”. Njegovi patetični nacionalni pozivi nisu mogli da prikriju nemačke planove za što jačom mobilizacijom kvislinga protiv narodnooslobodilačkog pokreta, koji su se ogledali u davanju širih ovlašćenja Nedićevoj vladi u organizovanju žandarmerije, pod komandom generala Steve Radovanovića, podređivanju Pećančevih četnika Nedićevoj komandi, većem naoružavanju kvislinga. Milan Nedić se kao „brat” obraćao porobljenom narodu da je došao da „spasava narod da se međusobno ne istrebi”, da Srbi samo u miru mogu dočekati svršetak rata „združeni pod srpskim barjakom”. Tražio je od naroda, koji ga nije slušao, prezirući njegov pad, da se ne „meša u tuđe stvari”. Potcenjivao je narod slobodara govoreći o njegovoj „malenkosti”: ,,. . . Danas se vrše obračuni najvećih sila sveta. Tu mi niti možemo pomoći, niti odmoći.” Stvaranje vlade „narodnog spasa” tumačio je kao „povraćaj srpskog naroda samom sebi.” Uzaludno je uveravao srpski narod, i to u vreme kada su Nemci od Srbije pravili zgarište, da „Veliki Nemački Rajh”, iako je pobednik u ratu, neće da bude neprijatelj srpskom narodu. Proklamovao je „Srbizam” („Samo za Srbiju da živi i samo za Srbiju da umre”), budući više nego nemoćan pred zahtevima nemačkog vojnoupravnog vrha.

Fašistički ideolozi i propagandisti proglašavali su osvedočenog kolaboracionistu, kojega se morala odreći i emigrantska kraljevska vlada, za „realistu — državnika”, prvog posle kneza Miloša, Jovana Ristića i Nikole Pašića. Srpskom nacionalističkom isključivošću, verbalnim uzdizanjem Srbije i srpstva, pacifističkim porukama, nepomirljivom antikomunističkom politikom, Nedić je uspeo privremeno da privuče deo srpskog građanstva i seljaštva zainteresovanog za mir, demoralisanog nemačkom vojnom silom i konsterniranog ustaškim zločinima nad Srbima u NDH. Koristio se i otvaranjem vrata srpskih domova za reke srpskih izbeglica iz NDH, sa Kosova i Metohije, iz Makedonije i Vojvodine, kao i zalaganjem da se deo ratnih zarobljenika vrati iz nemačkih logora, čime je zapravo želeo da obezbedi oficirski i borački kadar za svoje kolaboracionističke vojne formacije. Nedićeve kolaboracionističke formacije imale su februara 1942. u sastavu Državne i Granične straže 18.000 ljudi, uključujući i Mihailovićeve legalizovane četnike. Vladajući odredi četnika Koste Milovanovića Pećanca nalazili su se pod komandom vojvoda Mašana Đurovića i Bogdana Godića. Ljotićeva partijska vojska organizovana je u doborovljačke bataljone koji su postali jezgro Srpskog dobrovoljačkog korpusa od pet pukova pod komandom pukovnika Koste Mušickog. U naređenjima Draže Mihailovića, borba protiv Srpskog dobrovoljačkog korpusa stavljana je ispred borbe protiv Vermahta. U zakletvi dobrovoljaca je stajalo da će oni verno služiti srpskom narodu boreći se protiv svih koji ugrožavaju, spolja ili iznutra, njegov mirni život, naročito protiv komunista i pripadnika pokreta Draže Mihailovića, izvršavajući naređenja pretpostavljenih bez pogovora. Specijalnu formaciju u službi nemačkog okupatora predstavljao je Ruski zaštitni korpus koji je u borbenim dejstvima bio potčinjen nemačkim, odnosno bugarskim štabovima.

Ustanički talas na tlu NDH uzdrmao je njene temelje, kako zbog rasprostranjenosti borbi, tako i zbog njihovog intenziteta. Ustaški režim je odbačen od Srba i hrvatskih antifašista pre nego se i učvrstio. Vojne operacije odvijale su se i u neposrednoj blizini Zagreba. Tek što je bio učinjen napor da se izgradi aparat vlasti na tlu NDH, ona se našla izložena udarima ustanika u Bosni i Hercegovini, u Lici i na Kordunu, u Baniji, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju, Dalmaciji. Nedovoljne ustaške snage morale su sada da se sukobljavaju s naoružanim srpskim i hrvatskim ustanicima, predvođenim dobro organizovanim komunistima. Ustanak su iskoristili Italijani da bi dokazali kako su ustaše nesposobne da izađu na kraj s ustanicima, dok su nemački vojni predstavnici zatražili da ustaše promene odnos prema srpskom življu, smatrajući da su pogromima izazvali oružani odgovor progonjenih. No ustaše su na ustanak reagovale daljim progonima Srba i komunista, identifikujući ih s četnicima kako bi probudile još veći šovinizam i ojačale svoju odbrambenu sposobnost. Borba protiv ustanika dobila je staru, istorijsku argumentaciju: NDH je prikazana kao „hrvatski” i katolički zid za odbranu hrišćanskog Zapada i njegove civilizacije od boljševizma, koji je, unošen preko Srba i internacionalnih plaćenika, bio i ostao stran hrvatskom narodu. Oslonjen na jezgro ustaških snaga, Pavelić će — bez obzira na taktička odstupanja, pod pritiskom Nemaca, u politici prema srpskom stanovništvu — nastaviti da jača teror nad komunistima i svim rodoljubivim snagama u hrvatskom narodu, kao i šovinističke progone, ali svestan da iluzije o nacionalnom oslobođenju, koje je donela tzv. ustaška revolucija 1941, sve više splašnjavaju, da su snage domobranstva slabe i nesigurne, a Italijani protivnik koji razara ustaški režim sarađujući sa srpskim građanskim vođama, podržavajući njihove autonomističke tendencije, te ističući nezaštićene Srbe, kasnije i četnike, kao protivtežu ustašama. Tokom ustanka teritorija NDH „isprošarala se” prostranim oslobođenim područjima, na kojima je ustanovljena nova vlast, vojna i građanska, poredak narodnooslobodilačkog pokreta, što jè uveliko suzilo prostor ustaškom uticaju. Samim tim su ustaše još manje mogle da se prokazuju kao nacionalni pokret Hrvata; njihova država svedena je na prave razmere, razmere kriminalnog režima koji, kao nemački eksponent, isključivo služi za očuvanje poretka Trećeg Rajha u tom delu „nove” Evrope.

Vojne snage NDH imale su dualno obeležje, pošto su bile sastavljene iz dva dela: Ustaške vojnice i Domobranstva. Ustaška vojnica je obuhvatila oko 28—29.000 ustaša, koji su se nalazili pod rukovodstvom Glavnog ustaškog stana (GUS), na čijem se čelu nalazio Ante Pavelić, kao poglavnik. U toj partijskoj vojsci, kao glavnom nosiocu antisrpske i antikomunističke politike, izdvajale su se neke ozloglašene jedinice, nazivane po njihovim krvoločnim komandantima: Francetićeva („Crna legija”), Bobanova bojna, Tomićeva bojna. Nad ljudstvom ovih bojni nije bilo „ni suda ni vlasti”. Žandarmerija je okupljala oko 18.000 ljudi pod oružjem. Na čelu policije ili „redarstva” („Redarstva za javni red i sigurnost za NDH”) nalazio se sin „vojskovođe”, po zlu čuveni Eugen-Dido Kvaternik, koji je svojim sadizmom zaprepašćivao i visoke nemačke ličnosti. Posebnu ustašku jedinicu, najprobraniju, i time i najpoverljiviju, činila je garda ili Poglavnikov tjelesni zdrug, na čijem se čelu jedno vreme nalazio general Ante Moškov. Domobranstvo je obuhvatalo kopnenu vojsku i simbolične jedinice mornarice i „zrakoplovstva”. Oficiri domobranstva regrutovani su od oficira Jugoslovenske vojske, kao i od oficira koji su služili u Austro-Ugarskoj, poznatih po podrugljivom nazivu „naftalinci”. Pavelić je uputio manji legionarski kontingent na istočni front. Posle njihovog poraza pod Staljingradom u NDH je bila proglašena nacionalna žalost. Tri legionarske divizije, uvežbavane na poligonima Austrije s namerom da odatle krenu na istočni front s nemačkim oficirima, morale su biti vraćene na jugoslovensko ratište radi borbe protiv naraslih snaga NOVJ. Nemačka narodnosna grupa u celini je gotovo prešla na nemačke pozicije od pobede „obnovitelja” u Kulturbundu, deklarišući se otvoreno antijugoslovenski uoči i u toku aprilskog rata, da bi u okupacionom sistemu postala uporište nemačke vlasti u anektiranom delu Slovenije, u Banatu, i u NDH sa statusom „države u državi”. Iz njenih redova mobilisali su se vojnici po zlu čuvene SS divizije „Princ Eugen”, koja se od 1942. pojavljuje na jugoslovenskom ratištu.

Do potpunog razlaza i neotklonjivih sukoba između partizana i četnika došlo je zbog pretenzija Draže Mihailovića na vodstvo u pokretu otpora; ti sukobi će ubuduće davati osnovno obeležje narodnooslobodilačkom i revolucionarnom procesu u Jugoslaviji. Napad na partizane u Srbiji u jesen 1941. pokazao se kao karika u lancu opšte izdaje u koju su zagazile pristalice monarhije i starog društva. Pored toga što je zahvatio sve krajeve Jugoslavije, naročito one koji su bili naseljeni srpskim življem, građanski rat se odrazio i na međusavezničke odnose — opterećujući ih različitim prilazima događajima u Jugoslaviji, traženjem oslonca u jednom ili drugom suparničkom pokretu — a preko tih odnosa i na strategiju narodnooslobodilačke borbe i KPJ kao njenog organizatora. Na drugoj strani, razlaz je nastupio u trenutku kada su se partizanske snage nalazile pod pritiskom nemačke ofanzive i bile prinuđene da odstupaju iz Srbije, a četničke — one koje se, po naređenju Mihailovića, nisu legalizovale u Nedićevim odredima — takođe trpele nemački udar. Mihailović je išao na produbljivanje građanskog rata zabranjujući stvaranje bilo kakve druge organizacije, da se ne bi cepale srpske snage. Srbi koji nisu bili na strani četnika proglašeni su za njihove protivnike. Prema Mihailovićevoj naredbi, s partizanima se moglo razgovarati samo kao s krvnim neprijateljima, preko „mušice pušaka”. O dubini kolaboracije u koju su četnici zagazili i konačnosti partizanskog raskida s njima svedočilo je i direktivno pismo operativnog dela CK KPJ Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju od 14. decembra 1941, u kome je izričito stajalo da se na oslobođenim teritorijama ne smeju formirati druge oružane formacije sem partizanskih. Direktiva najvišeg partijskog rukovodstva odnosila se na celu Jugoslaviju. Četnici su od novembra 1941 — nezavisno od nemačkih izvora, koji ih uporno tretiraju kao antinemačku snagu — izbegavali sukobe s okupatorima, prisvajali partizanske uspehe u borbama, širili mit o sebi kao antifašističkim borcima, s velikom pompom se pripremali za „poslednji čas”. Uskoro se otkrilo da je četnički potez u Srbiji deo jedinstvene ofanzive kontrarevolucije, vođene iz jednog centra.

Do tada pritajeni ili u frontu borbe protiv okupatora četnički prvaci — pod uticajem Mihailovićevih poruka i direktiva, stava jugoslovenske vlade u izbeglištvu, poraza partizanskih snaga u Srbiji i povlačenja oko dve hiljade partizana s Vrhovnim štabom preko Uvea, neuspeha i velikih žrtava crnogorskih partizanskih snaga u Pljevljima, a iskorišćavajući i promašaje narodnooslobodilačkog pokreta u vidu „levih skretanja” — ustali su protiv partizana, pozivajući narod da se oslobodi „partizanske strahovlade”. Pljevaljski poraz i akcija Draže Mihailovića na uspostavljanju veze s Crnogorcima, koja je tekla od polovine 1941, podstakli su stvaranje četničke organizacije ne samo u severnim nego i drugim krajevima Crne Gore. Đorđe Lašić je 7. decembra te godine javio Mihailovićevom Glavnom štabu da mu je osnovni cilj pripremanje organizacije za opšti napad na neprijatelja u pravom času i za prodiranje prema Plavu, Gusinju i Metohiji. Istovremeno je tražio da partizani prekinu ubijanje „ljudi iz naroda”, pod kojim su se nazivom uglavnom krili saradnici neprijatelja, jer je ono, po njemu, pretilo da uplete narod u krvne osvete i plemensko-bratstveničke borbe. Posle razgovora s Mihailovićem u Crnu Goru se, krajem decembra, s uputstvima vratio i kapetan Pavle Đurišić, koji je januara 1942. u selu Zaostru, kod Berana, formirao Štab limskih četničkih odreda. Partizanske snage su poražene u Kraljskim Barama i Lubničama, a posle raspada mateševskog fronta, četnici su 23. februara iste godine zauzeli i Kolašin što je izazvalo dalju demoralizaciju partizana. Četnička zavera protiv narodnooslobodilačke borbe bila je uspešna i u Kučima i Bratonožićima, a Bajo Stanišić počeo je da stvara nacionalnu organizaciju, koja je pod tim imenom trebalo da, sem četnika, okupi i separatiste s njegovog područja. Četnički zaverenici su svuda u Jugoslaviji prihvatili Mihailovićeve poglede da nema i da ne može biti sporazuma između „socijalne revolucije”, na jednoj strani, i srpstva i monarhizma, na drugoj. U Mihailovićevoj instrukciji od 20. decembra 1941. četničkim komandantima u Crnoj Gori Lašiću i Đurišiću bili su sadržani neki osnovni programski stavovi četničkog pokreta, za koje se odranije znalo. U njoj je on četničke odrede tretirao kao nastavak Jugoslovenske vojske. Kao njihov glavni cilj označeno je stvaranje „velike” Jugoslavije i, u njoj, „velike” Srbije, etnički čiste, koja bi zahvatala Crnu Goru, Hercegovinu, Bosnu, Srem, Banat i Bačku. Predviđeno je da se u jugoslovensku državu uključe neoslobođene slovenačke teritorije — Trst, Gorica, Istra i Koruška, koje su se nalazile pod Italijom i Austrijom — kao i Bugarska i severna Albanija sa Skadrom.

Prema Mihailovićevoj instrukciji, u toku rata trebalo je stvoriti neposredne etničke granice između Srbije i Crne Gore, Srbije i Slovenije. Sandžak se morao očistiti od albanskog i muslimanskog življa, a Bosna od hrvatskog i muslimanskog. U krajevima očišćenim od „nenacionalnih elemenata” trebalo je da se nasele Crnogorci. Dve tačke ovog uputstva predviđale su kažnjavanje Muslimana i Hrvata, krivih za slom države, kao i svih građana koji su doprineli aprilskoj katastrofi. Pritajeni četnici u Crnoj Gori počeli su da otkrivaju svoje pravo lice, organizuju oružane odrede, stupaju u saradnju s okupatorskim komandantima i visokim oficirima. Đorđe Lašić Pavle Đurišić, Bajo Stanišić, general Blažo Đukanović i drugi sarađivali su s kvislinškim snagama Krsta Popovića u borbi protiv „komunista”. Italijanski komandant u Crnoj Gori, armijski general Alesandro Pircio Biroli, radio je na stvaranju što jedinstvenijeg fronta protiv narodnooslobodilačkog pokreta, nastojeći da olakša italijanskim trupama potiskivanje partizanskih snaga s područja guvernatorata. Crnogorski četnici surovo su se obračunavali s pripadnicima narodnooslobodilačkog pokreta, pozivajući narod da prekrati „bartolomejsku noć”, koja — govorili su — traje već više nepodnošljivih meseci. Komunisti su napadani zbog beskorisnog izazivanja okupatora, čime su mu davali povod da uzvraća krvavim represalijama. Narodnooslobodilački pokret je optuživan da bez suđenja ubija ugledne plemenike označene kao „petokolonaše”. Četnički pokret — kojem su Italijani davali avijacijsku i artiljerijsku podršku, pored novca, hrane, oružja i municije — širio se kao plima, dovodeći do osipanja partizanskih frontova. Crna Gora se nalazila u „požaru građanskog rata”. Četnici su u njoj i u Hercegovini izazivali pučeve u partizanskim jedinicama. Udarni bataljoni koje su partizanski štabovi slali u kaznene ekspedicije nisu uspevali da zaustave četničku kontrarevoluciju jer su bili slabiji, loše snabdeveni, izloženi snežnoj stihiji, demoralisani iznurenošću, neprijateljskom propagandom i slikom haosa oko sebe, pre svega raspadanja organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Italijani su razarali pozadinu kupujući stanovništvo obećanjima o pomoći i savlađivanju gladi, nemilosrdno postupajući s pristalicama narodnooslobodilačkog pokreta (koje su streljali, palili im imovinu, odvodili u logore, hapsili, itd.), bacajući sunarodnike jedne na druge.

Mesecima suzdržavana mržnja pripadnika starog društva izbila je silovito, i njihova surovost nadmašivala je okupatorovu. Četnički napad na partizanske snage započeo je u Crnoj Gori u vreme kada se jedan deo tih snaga nalazio van nje. Crnom Gorom je tada harala glad. Moša Pijade je uzaludno na Žabljaku očekivao sovjetsku pomoć, uveren da bi dolazak jednog štormovika imao politički i psihološki učinak uspešne kontraofanzive. Studen i sneg, koji je neštedimice prekrio zemlju u zimu 1941—1942, bili su novo iskušenje i nemali protivnik pokolebanih partizanskih jedinica, udaljenih od polaznih položaja. Za komandanta svih nacionalističkih jedinica u Crnoj Gori postavljen je general Blažo Đukanović, za komandanta katunskih (separatističkih) snaga Krsto Popović, a za komandanta sektora pukovnik Bajo Stanišić. Krajem marta i početkom aprila 1942. četničko-separatističke i italijanske snage otpočele su opštu ofanzivu protiv jedinica narodnooslobodilačkog pokreta — od Orjena, preko Nikšića, do Pljevalja. Na savetovanju održanom na Žabljaku 21. maja, kojemu je prisustvovao i vrhovni komandant Josip Broz Tito, doneta je odluka da se partizanske snage privremeno povuku iz Crne Gore i Sandžaka. Crnogorsko selo, paljeno i iznureno, našlo se u vihoru obračuna partizana i četnika, i samo podeljeno, trpeći i dalje najveće žrtve. Ono je u početku prihvatilo partizane, dajući hranu i nove borce, ali je pokleknulo od velikih dažbina i samoodricanja, od dugotrajnog rata, gladi. Sve teže mu je padalo odvajanje mladih ljudi od zavičajnih krajeva i slanje na udaljene frontove, pod uticajem kontrarevolucionarne propagande protiv ustupanja komandi „nepoznatim ljudima”, a za njihovo poveravanje nacionalno osvedočenim borcima. Internacionalna merila su se sukobljavala s tradicionalnim pogledima. Od dalje borbe selo se takođe odbijalo zbog neizvesnosti njenog ishoda i zbog rizika kojem je ona izlagala imovinu. Revolucionarne struje zahvatale su mlađi svet, uz odupiranje starijih, koji se nisu lako mirili sa nestajanjem uvreženih, starinskih predstava o životu. „Leva skretanja” u narodnooslobodilačkom pokretu u zimu 1941/1942. drastično su odbila deo seljaštva, odvodeći ga u protivnički tabor, naročito tamo gde su patrijarhalne stege bile još jake, bratstvenička osećanja i spone sačuvani, a plemenska merila uvažavana.

Na tlu Srbije krajem 1941. započeo je neviđen teror Nemaca i kvislinga, koji kao da su se nadmetali ko će pre iskoreniti uticaj narodnooslobodilačkog pokreta i uništiti njegov preostale snage u dubokoj pozadini, koje su nastavljale da se bore udaljene od partizanske glavnine, bez veza s Vrhovnim štabom i drugim centrima otpora u Srbiji. Vrhovi narodnooslobodilačkog pokreta teško su prebolevali poraz u Srbiji, mada su ga dugo shvatali samo kao privremeno uzmicanje. Predviđanja da će Srbija biti povraćena pokazala su se narednih meseci kao neosnovana. Ponovno prebacivanje jednog dela partizanskih snaga preko Uvea na srpsku teritoriju nailazilo je na nesavladljive teškoće zbog snažne odbrane neprijatelja, surove hajke na partizanske snage i velikih smetova. Pojačana partizanska aktivnost u istočnoj Bosni u zimu 1942. jedno vreme je pothranjivala očekivanja da se, posle zaizimanja Srebrenice, Vlasenice i Zvornika, glavnina snaga narodnooslobodilačkog pokreta ponovo prebaci u Srbiji, prvenstveno u Podrinje i druge granične oblasti zapadne Srbije. Porazom partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji krajem februara i početkom marta zatvorena je granica između Srbije i istočne Bosne, koja se jedno vreme uzimala kao prostor za ponovni prodor partizanskih snaga u Srbiju. Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju nije više radio kao jedinstveno telo: sekretar Komiteta Blagoje Nešković ostao je u Beogradu; Miloš Mamić i Vasilije Buha radili su na jugu Srbije, Mirko Tomić u zapadnoj Srbiji, Moma Marković u požarevačkom okrugu; Spasenija Babović, Mitra Mitrović i Ljubinka Milosavljević zadržale su se u Sandžaku. Posle prolaska „kaznene ekspedicije” 342. divizije i povlačenja ostataka jedinica sa Vrhovnim štabom iz Užica i zapadne Srbije u Sandžak, deo partizanskih jedinica našao se južno od Valjeva, na severnim padinama Maljena, Povlena, Medvednika i Jablanice, na teško prohodnom terenu, kraju sa jako razvijenom slobodarskom tradicijom, posebno antigermanskim raspoloženjem koje vuče korene iz prvog svetskog rata, zapravo iz 1914. Decembra 1941. Valjevski odred je imao tri bataljona (sa oko 500 boraca), Mačvanski odred dva bataljona (oko 350 boraca), Tamnavski bataljon Posavskog odreda oko 150 boraca i Račanski bataljon Užičkog odreda sa isto toliko boraca, što je ukupno predstavljalo boračku masu od oko 1.150 boraca. Sredinom decembra 1941. partizanski odredi u zapadnoj Srbiji, koji su se osipali usled dezerterstva, gubitka perspektive, približavanja zime, okupili su se u Podgorini. Za komandanta Glavnog štaba za Srbiju imenovan je Mirko Tomić koji se iz Sandžaka vratio u zapadnu Srbiju kao delegat Vrhovnog štaba da preuzme rukovođenje narodnooslobodilačkim pokretom.

Direktive Vrhovnog štaba nisu se razlikovale od stava koje su zauzeli vojno-politički rukovodioci partizanske grupacije, to jest da se izbegavaju frontalne borbe i nastave akcije gerilskog karaktera, jedinice oslobode kolebljivih i nedoraslih boraca i odredi reorganizuju u manje čete sposobne za lakše pokrete i brže manevrisanje. Probojem u Mačvu počela je tragedija odreda razbijenog u male grupice na koje su kvislinzi organizovali prave hajke, dok se deo boraca osipao, ostajući kod kuća. Tamnavskom bataljonu nije uspelo da se probije u Tamnavu. To nije pošlo za rukom ni Kolubarskom bataljonu. Jedinice su pokušavale da, s oslonom na slobodnu teritoriju, obnove svoj uticaj u Mačvi, Pocerini, Tamnavi i Kolubari, ali bez uspeha. Silazak sa planina u ravničarske rejone otežavao je kretanje; bila je i daleko gušća odbrana neprijatelja i kvislinga, razvijenije komunikacije. Surova zima je još više otežavala pokrete. Stalni porazi nagrizali su ionako opali moral. Vrhovni štab je računao da je uloga Srbije u predstojećem klasnom obračunu odlučujuća („druga etapa”). Poraz u novembru 1941. nije bio do kraja shvaćen, nego se, štaviše, verovalo da će se narodnooslobodilačka borba ponovo razbuktati; čak da će na proleće doći do novog ustanka. Mirko Tomić je pri povratku dobio zadatak da se pridržava ovih procena i zalaže da odredi ostanu na svojoj teritoriji i na proleće naredne godine omasove. Početkom 1942. su se na sve ograničenijem prostoru slobodne teritorije okupile sve preostale srpske jedinice zapadno od Morave, iako je već bilo jasno da su Nemci i četnici zatvorili obruč oko proređene grupacije. Zanet optimizmom, Vrhovni štab je postavio neostvarljive zadatke partizanskoj grupaciji i njenoj komandi uveren da će se uskoro moći vratiti u Srbiju. Naime, naređeno je da se „izgradi čvrst sistem partizanskih odreda na teritoriji cele Srbije, čija bi dejstva koordinisala zajednička komanda”. Svesna da slobodna teritorija ne može više da se brani, Komanda grupe partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji donela je odluku da se partizanske snage razbiju u dve grupe i na taj način razvuče nemačko-kvislinška odbrana. Napuštanjem slobodne teritorije partizanski odredi su se februara 1942. našli okruženi na Suvoboru i Maljenu. Raspravljalo se o odlasku u južnu Srbiju, Toplicu, Jablanicu, ili u istočnu Srbiju, u Homolje, ali je zaključeno da se ostane na terenima oko Suvobora.

Iz podrobnog opisa agonije ovih odreda koji daje Dragan Aleksić, vidi se kako su Nemci i četnici razbili Kosmajski i Posavsko-tamnavski odred; Valjevski odred je takođe razbijen, ali su ostaci u noći između 5. i 6. marta 1942. prešli nabujalu Drinu i uključili se u sastav Druge proleterske brigade. U neizdržljivim uslovima došlo je i do raspuštanja Suvoborskog odreda. Sredinom marta 1942. uništene su i poslednje partizanske jedinice u Srbiji. Bio je to završni tragični eho „Užičke republike” u znaku epopeje pet odreda koji su imali da opstanu u uslovima u kojima se nije moglo opstati, pogotovu na osnovu pogrešne procene o zadržavanju na severnim padinama Medvednika. Dolaskom Vrhovnog štaba s 1. proleterskom brigadom, na tlu istočne Bosne došlo je do poleta ustanka, spajanja glavnine partizanskih snaga s Romanijskim, Birčanskim i partizanskim odredom „Zvijezda”, širenja slobodne teritorije i ometanja nemačkih komunikacija. Neprijatelj je brzo procenio da istočna Bosna postaje novo žarište narodnooslobodilačke borbe i potencijalno ugrožava Srbiju, od koje je deli samo Drina. Organizovan je protivudar u vidu ofanzive, započete 15. januara 1942, u kojoj je učestvovalo oko 30.000 Nemaca, ustaša i domobrana, potpomognutih Italijanima, s ciljem da unište partizanske snage u predelu od Sarajeva do Vlasenice. Četnici su propuštali neprijateljske jedinice bez otpora. Peti šumadijski bataljon Prve proleterske brigade i delove Romanijskog odreda napali su iznenada Nemci 21. januara 1942. na Pjenovcu. Poginuli su Milan Ilić, komandant bataljona, i komesar bataljona Dragan Pavlović-Šilja, instruktor CK KPJ u Makedoniji 1941. godine. Sa njima je pao i Slaviša Vajner, „Čiča Romanijski”, komandant Romanijskog odreda. Ofanziva je dovela do odstupanja Romanijskog odreda i odreda „Zvijezda”, ali Nemci nisu ostvarili zamisao o opkoljavanju i uništenju partizanskih snaga, jer su Vrhovni štab i 1. proleterska brigada preko Jahorine i Igmana stigli u oslobođenu Foču, koja je narednih meseci postala centar oslobođene teritorije u Crnoj Gori, Sandžaku, istočnoj Bosni i Hercegovini. Tokom ove ofanzive četničke vođe izdale su naređenje da se ne puca na Nemce, da borci pređu Drinu i sklone se pod Nedićevu zaštitu. Ujedinjene snage “velikosrpske reakcije”, izveštavalo je rukovodstvo KPJ, za glavne protivnike označavale su „Turke” (Muslimane) i Hrvate.

Nemci su od 29. januara do 7. februara, u drugom delu ofanzive, pokušali da unište Ozrenski partizanski odred. Četnici u istočnoj Bosni stali su na stranu okupatora, a njihove vođe Jezdimir Dangič i Aćim Babič prešli u Srbiju. Major Dangić započeo je pregovore s generalom Baderom, tražeći oružje, ograničenje ustaške vlasti nad srpskim srezovima istočne Bosne i priznanje četnika kao saveznika u zamenu za njihovu borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Nemci su podsticali četničku izdaju tretirajući uhvaćene pripadnike njihovih odreda kao ratne zarobljenike. Ponovila se situacija slična onoj u Srbiji: četnici su izdaju uslovljavali dobijanjem ustupaka od Nemaca, a ovi im ih nisu davali, gledajući u njima snage u koje se nije moglo imati poverenja. Za Nemce su oni bili i ostali pomoćne jedinice u borbi protiv partizana, pod apsolutnom kontrolom i u zavisnosti od nemačkih štabova. Nemački interesi za pacifikaciju istočnobosanskog prostora nisu obuhvatali i ravnopravan tretman četnika, pogotovu ne na račun kršenja „suverenosti” NDH kao glavnog predstavnika fašističke politike u porobljenoj Jugoslaviji.

Kolona koja je u noći između 27. i 28. januara 1942. po najvećem mrazu (-32°C) prešla preko Igmana, na putu za Foču, imala je veliki broj boraca izbačenih iz stroja zbog promrzlosti. U Igmanskom maršu 27/28. januara 1942. godine došlo je do promrzavanja oko 150 boraca. Gojko Nikoliš opisuje veliku hladnoću na sledeći način: „Studen je pretvarala odjeću i tijelo u kompaktnu ledenu masu, prodirala je u koštanu srž i mozak.” Oko 200 promrzlih proletera smešteno je u Fočanskoj gradskoj bolnici. Lekari koji su brinuli nad promrzlim borcima nisu imali iskustva u kliničkom lečenju promrzlina. Kasnije amputacije^ izumrlih delova promrzlih boraca vršili su dr Đuro Mešterović i dr Dejan Popović, bez anestezije. Od mraza u Sarajevskom polju i Igmanu stradalo je oko 200 boraca, što je činilo oko 30% od broja boraca Prve proleterske brigade. U Fočanskoj bolnici lečena su 172 promrzla borca. Od tog broja promrzlih, umrla su četvorica od tetanusa i dvoje od sepse. Lečenje je bilo otežano usled oskudice materijala, pre svega antitetaničkog seruma. Pod uticajem četnika, borci Romanijskog odreda i odreda „Zvijezda” počeli su da se osipaju i vraćaju kući. Odupirući se pritisku svojih oficira i „vojvoda”, izvestan broj četnika nije želeo da se uključi u borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta niti svrsta uz Nemce. Ti četnički borci, zadojeni rodoljubivim osećanjima, stupili su u dobrovoljačku vojsku, osnovanu u nameri da se kolebljiva seljačka masa sačuva za narodnooslobodilačke redove. Stvaranjem dobrovoljačkih odreda Vrhovni štab je prilagođavao vojnu organizaciju ustanka raznorodnoj seljačkoj masi.

Nastaviće se…

 

Branko Petranović – Narodnooslobodilački rat i revolucija,
ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga II
Izdavač: NOLIT, Beograd, 1988
Priprema: Princip.info