U okviru radikalno izmenjene politike sećanja u postsocijalističkoj Srbiji, kako je istakao istoričar Miroslav Jovanović, „generalni društveni odnos prema 20. oktobru snažno je bio obeležen radikalnom promenom paradigme, koja se menjala pod uticajem opšteg procesa revizije istorije. Prethodni diskurs ’oslobođenja’ u potpunosti je odbačen i zamenjen diskursom ’okupacije’. Događaji iz oktobra 1944. prepušteni su zaboravu, i latentnoj osudi, uz primetno potiskivanje iz prostora javnog obeležavanja tradicija.”¹ U novijim tumačenjima oslobođenja Beograda stavlja se akcenat na represiju koju su predstavnici novouspostavljene vlasti vršili nad saradnicima okupatora, predstavnicima kvislinške administracije i njihovim političkim istomišljenicima, odnosno protivnicima pobedničke strane, pri čemu se ignoriše uloga kvislinških struktura i drugih saradnika okupatora tokom prethodnih godina. Takođe, ignoriše se činjenica da su borbe za oslobođenje Beograda podrazumevale velik broj žrtava na pobedničkoj strani. U interpretaciji događaja koji su usledili nakon oslobođenja iznose se neprovereni podaci i neutemeljene i višestruko uvećane procene broja stradalih, pri čemu se stradali nakon oslobođenja predstavljaju mahom ili isključivo kao nevine žrtve. Predstavnici akademskog istorijskog revizionizma postuliraju temu „zločina oslobodilaca” kao „zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta”.²

Promena tumačenja događaja vezanih za oslobođenje Beograda prepoznatljiva je u naučnim radovima izvesnog broja srpskih istoričara. Navešćemo jedan karakterističan primer. U monografiji istoričara Srđana Cvetkovića o političkoj represiji u Srbiji od 1944. do 1953. navodi se sledeće tumačenje atmosfere u Beogradu neposredno nakon oslobođenja: „Među stanovništvom mešala su se dvojaka osećanja – strah i euforija… Trijumfalan i harizmatičan ulazak Josipa Broza Tita na belom konju 20. oktobra 1944, preko Pančevačkog mosta u tek oslobođeni grad, uneo je zebnju u srca mnogih Beograđana.”³ Ovo je paradigmatičan primer beletrizacije naučnog diskursa i ukazivanja pažnje stereotipima i neproverenim podacima konstruisanim i reprodukovanim u okviru apstraktne kolektivne memorije. Pri tom je manje važno što Tito nije ušao u Beograd „na belom konju”, već u vojnom vozilu, niti je važno što on tom prilikom nije prelazio preko Pančevačkog mosta, budući da je most bio teško oštećen i neprohodan, a ponajmanje je važno što se to dogodilo 25, a ne 20. oktobra 1944. Mnogo je bitnija tendencija ka promeni istorijske paradigme. Ovakvo neutemeljeno tumačenje društvene atmosfere u Beogradu neposredno nakon oslobođenja, ne odgovara realnim prilikama, stavovima i osećanjima većine stanovnika glavnog grada, o čemu svedoči velik broj istorijskih izvora.

Rezime novog tumačenja oslobođenja Beograda kao istorijske paradigme pružili su istoričari Bojan Dimitrijević i Kosta Nikolić: „20. oktobra 1944. ’oslobođen’ Beograd. Počinje komunističko ropstvo srpskog naroda.”⁴

Procene i kvantifikacija broja stradalih na području grada Beograda nakon oslobođenja

Revolucionarni subjekat koji je krajem Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije omogućio izvođenje socijalne revolucije uporedo sa borbom za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora, u službenom neoliberalnom poretku sećanja predstavljen je kao snaga koja je političku vlast zasnovala primenom revolucionarnog terora i posleratne državne represije, a ne zahvaljujući izuzetnom borbenom zalaganju jedinica NOVJ u borbi protiv okupatora, širokoj podršci u narodu i međunarodnom priznanju.

Revizija prošlosti predstavlja jednu od bitnih karakteristika postsocijalističkog društva u Srbiji. Iznošenje preuveličanog broja stradalih nakon oslobođenja predstavlja jednu od važnih karakteristika revizionističkog narativa.

Iznošenje višestruko uveličanih brojki stradalih pripadnika i simpatizera snaga kolaboracije nakon oslobođenja Srbije 1944. naročito je prisutno u medijima i istorijskoj publicistici, ali i u tvrdnjama i stavovima pojedinih predstavnika domaće istoriografije. Tokom poslednjih desetak godina primetna je dodatna artikulacija istorijskog narativa koji podrazumeva licitiranje brojem „žrtava komunističkog terora” nakon oslobođenja.

Preispitivanje istorijskih događaja nakon oslobođenja najčešće podrazumeva viktimizaciju stradalih i izbegavanje ukazivanja na odgovornost nemalog broja lica koja su lišena života u ovom razdoblju. Po pravilu, svi stradali se imenuju žrtvama, iako činjenica smrti ne izjednačava sve stradale u ratnom sukobu i istorijskim događajima koji su posledica ovog sukoba. Dakle, nisu svi stradali u događajima nakon oslobođenja bili (nevine) žrtve. Naravno, uvek treba podsećati na činjenicu da je među osobama koje su ubijene nakon oslobođenja Srbije i Beograda bio veliki broj „onih koje bi takve sudbine poštedeo i najgori, najnepravedniji sud”.⁵

Preuveličane brojke stradalih Beograđana nakon oslobođenja, kao sastavni deo retorike antikomunističke emigracije i domaćih antikomunističkih kuloara, u domaćoj javnosti najpre je plasirala desničarska štampa. Tako je krajem 1990. u jednom tiražnom beogradskom nedeljniku (Duga) objavljen feljton o događajima u Beogradu nakon 20. oktobra 1944. u kom su objavljena svedočenja savremenika ovih događaja, različite saznajne vrednosti. U feljtonu se tvrdi da je u ovom razdoblju „prema nezvaničnim podacima, bez suđenja noću pobijeno između 15.000 i 30.000 žitelja Beograda”.⁶

Međutim, preuveličane brojke stradalih u Beogradu nakon oslobođenja iznosio je i deo istoričara koji su se istraživački ili retrospektivno doticali ovog pitanja, najčešće bez pozivanja na relevantne izvore. Slobodan Marković, predsednik Državne komisije za tajne grobnice, u jednom radu iz 2003. istupio je sa tvrdnjom da je „u prvim nedeljama nakon oslobođenja glavnog grada Jugoslavije” ubijeno minimalno 10.000 građana.⁷

Austrijski istoričar Michael Portmann preuzima tezu o navodno 10.000 stradalih u Beogradu „prvih meseci nakon partizanskog ulaska”.⁸

Kazujući o broju stradalih nakon oslobođenja Beograda, Srđan Cvetković, nekadašnji sekretar Državne komisije za tajne grobnice, izneo je oprezniju pretpostavku. ”Smatramo da je [u Beogradu] stradalo između pet i deset hiljada. Ili preciznije: ne manje od 5.000 i ne više od 10.000.”⁹

Dušan T. Bataković, nekadašnji lider političke organizacije Veće za demokratske promene, diplomata, direktor Balkanološkog instituta SANU, autor je dokumentarnog TV serijala „Crveno doba” prikazivanog na državnoj televiziji 2004. u pet nastavaka. Navešćemo nekoliko karakterističnih rečenica iz jedne epizode ovog TV serijala u kojoj se govori o događajima nakon oslobođenja Beograda: „Pored kvartovskih centrala Ozne, [u Beogradu, nakon oslobođenja] svaka (sic! nap. aut.) kuća i njen podrum, postali su sobe za isleđivanje pravih i lažnih narodnih neprijatelja, izdajnika, petokolonaša, saradnika okupatora. U Beogradu, u prvom naletu streljanja, komunistička vlast je, prema najnižim procenama, likvidirala oko 10.000 građana.”

O tome koliko neodmerene izjave o kontroverznim i nedovoljno rasvetljenim događajima iz prošlosti mogu navesti na pogrešne zaključke u delu javnosti, svedoči prvo javno (crkveno) komemorisanje „žrtava komunističkog terora” u Beogradu. U pozivu javnosti, koji je sročilo do tad nepoznato Udruženje potomaka i poštovalaca žrtava komunističkog terora, bili su pozvani „svi časni, pošteni i dobronamerni građani” da se pridruže „prvom parastosu žrtvama komunističkog terora u Beogradu”, koji je održan u Hramu Svetog Save, 20. oktobra 2012. na godišnjicu oslobođenja grada. U saopštenju se ističe da su „Titovi partizani posle ’oslobođenja’ pobili preko 10.000 žitelja Beograda, a po nekim istraživanjima čak 30.000 žitelja”.¹⁰ Iako ne postoje nikakva „istraživanja”, na koja se navodno poziva ovo udruženje, koja bi potvrdila navedene brojke, deo javnosti je uveren da su ove brojke realne.

Među poznatim javnim ličnostima koje su iznosile neutemeljene pretpostavke o broju stradalih u Beogradu, izdvaja se dramski pisac Dušan Kovačević. Tvrdnje ovog diplomate karakteristične su kako po iznošenju višestruko uveličanih brojki stradalih, tako i po izraženoj netrpeljivosti prema oslobodiocima, stoga ih i navodimo kao dobru ilustraciju jednog sindroma. „Ako vi u ’oslobodilačkim’ uniformama upadnete u jedan grad kao što je bio Beograd i u tom gradu u roku od nekoliko meseci streljate između 9.000 i 13.000 najvrednijih i najobrazovanijih ljudi, i zamenite ih poludivljim plemenom koje je upalo u taj grad, vi ste obezglavili jedan narod, pobili ste ono što je najbolje. Došla je ta banda predvođena izbezumljenim komandantima, na čelu sa ratnim zlikovcem Josipom Brozom, kome nikad nije suđeno.”¹¹ Oni koji su poginuli za oslobođenje Beograda i njihovi saborci, pri čemu broj poginulih partizana veći od broja onih koji su ubijeni nakon oslobođenja (među kojima je velik broj saradnika okupatora i lica odgovornih za tuđa stradanja, koji se pri tom karakterišu kao navodno „najvredniji i najbolji” deo srpskog naroda), nazivaju se „poludivljim plemenom” i „bandom”.

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formiranju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. (skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice). U programskom dokumentu navedeni su osnovni ciljevi Državne komisije: „1) istražiti, pronaći i obeležiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944; 2) utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.”¹²

Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, dostupnim u „Otvorenoj knjizi: registru žrtava”, zaključno sa 1. junom 2014, na području grada Beograda nakon oslobođenja ubijeno je 1.687 lica, dok je 249 lica naznačeno kao nestala (ukupno 1.936 stradalih). Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti 377 imena (19,47%), bilo da je reč o duplim imenima, o licima koja su već evidentirana u registrima njihovih matičnih opština, o licima koja nisu stradala u navedenim okolnostima ili o licima koja na osnovu teritorijalne pripadnosti ne bi trebala da budu uvrštena u registar stradalih za grad Beograd. Napominjemo da ovo nije konačan broj lica čija imena su greškom ili proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd (svakako da je broj spornih upisa veći za najmanje nekoliko desetina), niti je broj od 1.559 imena konačna cifra stradalih u Beogradu nakon oslobođenja.

U međuvremenu, saradnici komisije su uvažili neke naše prigovore i izostavili su određeni broj spornih upisa (uglavnom dupla imena), iako većina spornih upisa, koje smo naznačili u jednom publikovanom tekstu,¹³ i dalje egzistira u registru. Zaključno sa 1. oktobrom 2014, u registru stradalih za grad Beograd, egzistira 1.822 imena (1.580 ubijenih i 242 nestalih). Nekadašnji sekretar Državne komisije za tajne grobnice, Srđan Cvetković, naknadno „na osnovu dosadašnjih istraživanja na terenu” i arhivskih istraživanja, broj stradalih u Beogradu procenjuje na „više hiljada”, odnosno „verovatno preko 5.000”,¹⁴ što umanjuje prethodne pretpostavke (”ne manje od 5.000 i ne više od 10.000”). Ostaje da se vidi da li će Državna komisija evidentirati „preko 5.000” stradalih u Beogradu i da li će se nastaviti trend unošenja u registar za grad Beograd imena lica koja nisu stradala u Beogradu niti su ikad živela u ovom gradu. Cvetković zasniva ovu pretpostavku na činjenici da je u ranije nedostupnoj dokumentaciji jugoslovenske političke policije pronađen tek manji broj „Knjiga streljanih” za beogradske kvartove. Ipak, treba uzeti u obzir pretpostavku da su neka imena koja su potencijalno zavedena u „Knjigama streljanih”, koje nedostaju ili nisu sačuvane, vrlo izvesno evidentirana u registru Državne komisije na osnovu zavođenja u drugoj dokumentaciji.

Naša pretpostavka je da u budućnosti neće biti zabeleženo drastično povećanje evidentiranog broja ubijenih stanovnika Beograda nakon oslobođenja. Skloni smo pretpostavci da će registar za Beograd biti dopunjen trocifrenim, a ne četvorocifrenim brojem. U svakom slučaju, realan broj stradalih stanovnika Beograda nakon oslobođenja višestruko je manji od procenjivanih brojki.

Istoričar Srđan Cvetković, koji je najviše istraživao primere represije nakon oslobođenja Beograda, prema našem mišljenju, koristio je stereotipizirane predstave o borbama za oslobođenje grada, ukazujući poverenje neproverenim podacima. Primera radi, Cvetković je sledećim rečima opisao okolnosti oslobođenja Dedinja. „Posebno je stradalo Dedinje, gde su i pre rata živelinajimućniji stanovnici Beograda. Dedinje je oslobađano kuću po kuću u sadejstvu sa Crvenom armijom dok je sa Bežanijske kose delovala nemačka artiljerija. Odmah za njima išla je OZN-a i čistila teren. Sa spiskovima u ruci ili bez njih, komesarske trojke su već od 19. oktobra počele da češljaju ovo elitno buržoasko naselje koje je među prvima oslobođeno. Po oslobođenju zaveden je policijski čas od 18 do 6 časova ujutro.” Cvetković se poziva na svedočenje nekadašnjeg majora OZN-e, Milana Trešnjića, koji je tvrdio da je samo u XII kvartu (Dedinje), nakon oslobođenja navodno streljano „preko 800” stanovnika, „dok broj divljeg čišćenja u Beogradu [iznosi] blizu 10.000”.¹⁵

Dedinje nije oslobađano „kuću po kuću”, za razliku od centra grada. Proizvoljna upotreba ovog termina ima za cilj da sugeriše upade u svaku kuću i narušavanje svetinje građanske privatnosti i svojine. Policijski čas je u Beogradu zaveden zbog činjenice da su se u gradu, sve do kraja oktobra, nalazile zaostale grupe nemačkih vojnika, ali i grupe nemačkih diverzanata, a ne zbog toga da bi se ograničavala kolektivna prava stanovništva. U dedinjskom kvartu su nesumnjivo zabeležena brojna hapšenja, potom i ubistva određenog broja lokalnih stanovnika, među kojima je svakako bio nemali broj onih koji nisu zaslužili da budu ubijeni, ali broj streljanih je višestruko manji od 800. Hapšenja nisu vršena nasumično, u čemu se slažu svi izvori, već na osnovu prijava građana, pri čemu se ponekad dešavalo da islednici OZN-e poveruju u izjave podnosilaca prijava koje su podrazumevale uveličanu i nedokazanu odgovornost stradalih lica. Prema svedočenju Ljube Đokovića, borca 6. (beogradskog) bataljona 1. proleterske brigade, deo boraca Beogradskog bataljona dodeljen je OZN-i za hapšenje i hvatanje lica koja su bila osumnjičena kao saradnici okupatora. „Rejon u kojem smo operisali zahvatao je pored Čukarice još i Senjak, Topčider i Banovo brdo. Bili smo prijatno iznenađeni velikom saradnjom građana u ovom poslu. Svakodnevno su stizale desetine prijava koje su drugovi iz OZN-e procenjivali i, prema težini slučaja, odlučivali kako će postupiti. Iako umorni, borci su sa velikim oduševljenjem izvršavali te zadatke.”¹⁶

 

Milan Radanović – OSLOBOĐENJE Beograd, 20. oktobar 1944.
Priprema: Princip.info

 

---

1. Мирослав Јовановић, „20. октобар: од ослобођења до окупације Београда (радикална трансформација једног политичког симбола)”, Ослобођење Београда 1944, Зборник радова, (ур. Александар Животић), Београд, 2010, стр. 520.  ↩

2. Momčilo Pavlović, „’Zločini oslobodilaca’ – zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta”, Istorija 20. veka, XXVIII, 3/2010, Beograd, 2010, str. 9-23.  ↩

3. Srđan Cvetković, Između srpa i čekića. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006, str. 172-173.  ↩

4. Бојан Б. Димитријевић, Коста Николић, Ђенерал Михаиловић. Биографија, Београд, 2000. стр. 484. U drugom, dopunjenom izdanju ove monografije (2011), izostavljene su dve navedene rečenice.  ↩

5. Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Beograd, 1990, str. 407.  ↩

6. Branislav Matić, „Koliko je uglednih Beograđana progutao mrak oslobođenja u operaciji Crne tačke? (1) Pozvoni i pucaj!”, Duga, 439, Beograd, 20.12.1990, str. 37.  ↩

7. Slobodan Marković, „Communist ’Liberation’ and New Order in Belgrade”, The South Slav Journal, Vol. 29, No. 3-4 (93-94), London, Autumn-Winter 2003, p. 12-13.  ↩

8. Michael Portmann, „Communist retaliation and persecution on Yugoslav teritory during and after WWII (1943-1950)”, Tokovi istorije, 1-2/2004, Beograd, 2004, str. 61, 74.  ↩

9. Дијана Димитровска, „На Дедињу гроб до гроба”, Вечерње новости, LIII, Београд, 6.12.2006, стр. 10.  ↩

10. „Парастос жртвама комунистичког терора у Београду”, Србска акција, 19.10.2012. http://www.srb-akcija.org/ blog/4257/parastos- zrtvamakomunistickog-terora-bgd/  ↩

11. Радмила Станковић, „Душан Ковачевић: Сви смо саучесници”, НИН, 3237, Београд, 10.1.2013, стр. 36.  ↩

12. Срђан Цветковић, Државна комисија за тајне гробнице убијених после 12. септембра 1944. Годишњи извештај 2010, Београд, 2010, стр. 7.  ↩

13. Milan Radanović, „Analiza ’registra žrtava’ Državne komisije za tajne grobnice. (2) Proizvoljnosti i netačnosti u spisku za Beograd”, E-novine, 21.4.2014. http://www.e-novine.com/srbija/srbija-tema/102236-Proizvoljnosti-netanosti-spisku-Beograd.html  ↩

14. Srđan Cvetković, „Žrtve komunističkog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra 1944. Istraživanje Državne komisije za tajne grobnice”, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 20.  ↩

15. Srđan Cvetković, Između srpa i čekića. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006, str. 174, 238.  ↩

16. Ljubo Đoković, „U funkciji jedinice OZN-e”, Beogradski bataljon Prve proleterske brigade (ur. Dušan Maletić), Beograd, 1981, str. 358  ↩