Seljaštvo zapadne Srbije, i uopšte u celoj Srbiji i Jugoslaviji, zajedno i ravnopravno sa radništvom i svim drugim rodoljubivim slojevima naših naroda stupilo je u oružanu borbu i socijalističku revoluciju 1941. godine protiv okupatora i domaćih izdajnika za društveni, ekonomski i politički preobražaj celog društva. Tokom četvorogodišnjeg rata, u veoma teškim uslovima, seljaštvo je, sa ostalim rodoljubivim i antifašističkim slojevima naših naroda i narodnosti, podnelo ogromne ljudske i materijalne žrtve i istrajalo uprkos svih iskušenja, u teškoj i napornoj borbi do konačne pobede nad okupatorom i domaćim izdajnicima. Pitanje učešća seljaštva, kao najbrojnijeg dela stanovništva Srbije u NOR-u i revoluciji, je veoma složeno i interesantno. U našoj istoriografiji do sada mu se nije posvećivala odgovarajuća pažnja. Ono je još uvek nedovoljno istraženo, izučeno i obrađeno. Tome su svakako doprinele i velike teškoće u prvom redu skopčane sa veoma oskudnom izvornom dokumentacijom, memoarskom građom, pa i štampom toga vremena. No, to ne bi smeo biti razlog da se ovo pitanje i dalje zaobilazi ili periferno i fragmentarno samo dodiruje.

Da bi se ovaj problem sagledao u celokupnoj njegovoj kompleksnosti moralo bi se prethodno poći od istraživanja i izučavanja istorijskih, ekonomskih, društvenih, političkih i kulturnih prilika na srbijanskom selu uoči i tokom rata, a onda izučavati njegova socijalna struktura, uticaj građanskih partija, posebno tzv. seljačkih, delatnost KPJ među njima uoči i tokom rata i koliko su seljačke mase bile snaga NOR-a i revolucije. Zatim sledi čitav niz značajnih pitanja: reagovanje seljaštva u Srbiji na martovske događaje 1941, aprilsku katastrofu, nacionalnu izdaju buržoazije i vladajućih političkih i vojnih krugova, razbijanje i komadanje Jugoslavije, bežanje kralja i vlade u inostranstvo, obnavljanje starog sistema vlasti, stvaranje kvislinških vlada, teror i pljačka od strane okupatora i njegovih pomagača; kako je seljaštvo prihvatilo poziv KPJ za pripreme i ustanak protiv okupatora, koji socijalni slojevi na selu stupaju u partizanske odrede i učestvuju u borbi; koji se kolebaju i iščekuju, koji ostaju uz srpsku buržoaziju i njihove partije i stupaju u nedićevske, četničke, ljotićevske i Pećančeve kvislinške formacije i dr. Posebno je značajno sagledati u kolikoj meri je kod seljaštva došao do izražaja faktor patriotizma i njegova slobodarska tradicija, negovana u vekovnim nacionalnooslobodilačkim borbama, ustancima i ratovima protiv turskih, austrougarskih i bugarskih zavojevača i okupatora.

Na kraju, bilo bi interesantno i od značaja oceniti koliki je stvarni doprinos seljaštva u Srbiji, i uopšte, pobedi NOR-a i revolucije u Jugoslaviji i u kolikoj su meri teoretske postavke marksizma-lenjinizma i politika KPJ o ulozi seljaštva u revoluciji mogle biti primenjene i na seljaštvo u Srbiji. Pošto nismo u mogućnosti da se šire pozabavimo svim ovim značajnim pitanjima, to bi se ovom prilikom ograničili samo na neka koja se tiču seljaštva zapadne Srbije u vremenu od martovskih događaja do početka ustanka 7. jula 1941. godine.

Progresivne, demokratske i rodoljubive seljačke mase Srbije, posle martovskih događaja i vojničkog sloma Kraljevine Jugoslavije u kratkotrajnom aprilskom ratu 1941. godine, još masovnije se okreću prema politici KPJ koja je preuzela na sebe istorijsku ulogu da organizuje oružanu borbu naroda Jugoslavije protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika. Ne prihvatajući i ne priznajućinemačku okupaciju i komadanje zemlje i zauzimanje beskompromisnog stava borbe protiv okupatora, KPJ je pozvala sve narode Jugoslavije, sve rodoljubive društvene slojeve (radnike, seljake, građane, poštenu inteligenciju i omladinu) u nacionalnooslobodilačku borbu. Sa ostalim rodoljubivim snagama seljaštvo je prihvatilo poziv Partije na borbu. Odziv seljaštva bio je posledica njegovog teškog društveno-ekonomskog i političkog položaja, vekovne mržnje i borbe protiv okupacije i nacionalne izdaje, politike i rada Partije na selu u periodu između dva svetska rata, posebno od 1937, kada na njeno čelo dolazi Josip Broz Tito.

Kroz svoju antirežimsku i antifašističku borbu u godinama pred drugi svetski rat, Partija je, iako ilegalna, kroz razne forme rada (osnivanje partijskih i skojevskih «organizacija na selu, zadružne omladine, zavičajnih udruženja studenata i dr., putem štampe, rezolucija, proglasa, plakata i letaka, koji su dopirali i do najudaljenijih planinskih sela) ukazivala na opasnost od fašizma u čiji su zagrljaj vodili zemlju vladajući krugovi Jugoslavije. Izgrađujući se na marksističko-lenjinističkim i antidogmatskim principima, posebno od 1937. kao organizovana klasna revolucionarna snaga u službi naroda, KPJ je izgrađivala svoju politiku i prema seljačkim masama, kao snažnom i brojnom savezniku radničke klase u socijalističkoj revoluciji. Istorijska iskustva iz dotadašnje revolucionarne borbe proletarijata u svetu (neuspelih revolucija i uspeha oktobarske revolucije) jasno su joj predočavale da bez saveza radničke klase sa seljaštvom nema pobede socijalističke revolucije. To je bilo još primarnije u Kraljevini Jugoslaviji koja je pred rat bila izrazito seljačka zemlja sa 76 odsto poljoprivrednog stanovništva, gde je seljak u industrijski zaostaloj zemlji bio bitan faktor ekonomske i političke moći, gde su društvene, političke, ekonomske i socijalne suprotnosti bile jako izrazite i nerešena brojna značajna pitanja.

U takvim specifičnim, konkretnim i veoma teškim i složenim uslovima KPJ je, stvaralačkom primenom marksizma-lenjinizma, shvatila suštinu socijalističke revolucije u Jugoslaviji kao pitanje konkretne saradnje i odnosa između radništva kao revolucionarne klase i osnovnog nosioca te revolucije i seljaštva kao najbrojnijeg sloja stanovništva i njegovog neophodnog saveznika u revoluciji. U borbi za ostvarenje te saradnje, odnosno savezništva, KPJ je posebno u godinama pred rat, izgrađujući Front narodne slobode, posvećivala u okviru svojih objektivnih i subjektivnih mogućnosti, izuzetno veliku pažnju seljaštvu i povezivanju borbe za radikalnu izmenu zemljišno-svojinskih odnosa i klasnu strukturu sela sa neposrednom borbom za rešavanje svakodnevnih ekonomskih, društvenih i političkih problema seljačkih masa. Time je ostvarivala značajan politički uticaj među seljaštvom i mogućnost da po selima u Srbiji osniva partijske ćelije i uporišta i pristupi smelijem prijemu seljaka, prvenstveno siromašnijih, u članstvo. Posledica toga bila je da je KPJ, pred aprilski slom 1941, na srpskom selu imala oko 200 partijskih ćelija i uporišta od ukupno 347 ćelija i 106 partijskih uporišta koliko ih je tada imala u celoj Srbiji.¹

Zahvaljujući takvom radu Partije, seljačke mase u zapadnoj Srbiji potpuno su pripremljeno dočekale nastupajuće događaje u Jugoslaviji 1941. godine. Pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu pobudilo je kod seljaštva tradicionalni patriotizam, averziju prema svakom ropstvu i porobljivaču, spremnost za odbranu zemlje od fašističkog napada i težnje za ostvarenjem nacionalnih, demokratskih i socijalnih zahteva. Partijska rukovodstva i organizacije razvile su veoma živu aktivnost protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. Pored gradova, po selima Posavine, Šumadije i Pomoravlja rasturan je proglas CK KPJ pod nazivom »Protiv kapitulacije — za pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom«. Njime je pozivan narod da se suprotstavi »prodaji nezavisnosti zemlje«. Odmah je usledio i proglas PK KPJ za Srbiju, a partijske organizacije su počele pripreme za demonstracije. U demonstracijama, 27. marta 1941. godine, u mnogim mestima Srbije povorkama demonstranata pridruživale su se i povorke seljaka iz okoline. U Raču Kragujevačku članovi KPJ doveli su iz sela Popovića grupu od 300 seljaka, pred kojom su išli konjanici sa zastavama. I seljaci valjevskog kraja su učestvovali u demonstracijama zajedno sa radnicima u Valjevu, na Ubu, u Ljigu, Mionici i Peckoj.² U nekim mestima građanski političari i režimske organizacije pokušali su da uspeh Partije i naroda okrenu u korist »kraljevića« (Petra II) kome je stric (knez Pavle) oteo presto. Na ulicama su se pojavile na brzinu okupljene grupice predvođene seoskim kafedžijama i trgovcima, iskićeni zastavama, kraljevim slikama, harmonikom i balonima vina. Cilj im je bio da odvoje narod od komunista, ali im to nije pošlo za rukom. Narod je prihvatao parole KPJ, i povorke sa kraljevim slikama pretvarale su se u manifestacije antifašističkoj borbi i KPJ.³

Posle martovskih događaja partijske i skojevske organizacije razvile su živu političku aktivnost među narodnim masama. Prvih dana aprila rasturan je letak CK KPJ po selima i gradovima u kome se zahtevalo ukidanje vanrednih zakona, amnestija političkih osuđenika, ukidanje koncentracionih logora, mobilizacija za odbranu zemlje i čišćenje državnog i vojnog aparata od petokolonaša i drugih neprijatelja naroda. U duhu direktiva CK KPJ članovi KPJ i SKOJ-a na području Užičke Republike, kao i u svim delovima zemlje, koristili su sve moguće skupove da na njima iznesu potrebe i zahteve širokih seljačkih masa: stvaranje pakta o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom, davanju demokratskih prava i sloboda, amnestiju političkih osuđenika, povratak španskih dobrovoljaca iz logora u Francuskoj itd. Seljaci su to sa simpatijama prihvatili. Na sam dan napada faštističke Nemačke na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine, PK KPJ za Srbiju je izdao proglas u kojem se pozivaju seljaci, građani i omladina da se udruže sa radnicima u borbi za »zajedničku stvar«. Pored zahteva o stvaranju »pakta o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom«, »demokratske slobode za radne mase« u proglasu je zahtevano i stvaranje »narodne vlade«. Među parolama istaknuta je i parola: »Živeo savez radnika i seljaka, Savez čitavog radnog naroda u borbi za hleb, mir i slobodu«.⁴

Nacionalna izdaja od strane vladajućih krugova u Jugoslaviji u vreme kratkotrajnog aprilskog rata teško je povredila patriotska osećanja srpskog seljaštva koja su kao najveća svetinja negovana stolećima, ugrozila slobodu za koju se vekovima borio i mnogo žrtava za nju dao. Ljudi sa sela, čak i oni nepismeni u najzabačenijim planinskim oblastima, nisu mogli da shvate da će »Srbin tako lako okaljati svoju čast, slobodu i ropski kleknuti pred okupatorom«, pogotovo što se protiv njega borio tako nedavno (u prvom svetskom ratu) i iz te borbe, u kojoj je dao ogromne žrtve, izašao kao pobednik. Ljudi sa sela nisu mogli da shvate kako je moguće da njihova vojska polaže oružje bez otpora i borbe. Kod srpskog seljaka bila je formirana svest da se za slobodu treba boriti, kako su se borili njihovi stari u borbama protiv Turaka, u balkanskim ratovima i prvom svetskom ratu. Prosto nisu mogli poverovati da je izvršena sramna izdaja pa su svoje sinove, koji su se vraćali kućama posle propasti Jugoslavije, dočekivali sa najvećim prezrenjem — kao dezertere. To je naročito bilo karakteristično u oblastima zapadne Srbije i Šumadije.

Navešćemo primer Radisava Mitrovića iz Loznice, koji je isterao sinove iz kuće, kada su se vratili iz vojske, pitajući ih kako su smeli da se vrate. Isto tako, isterao je svoga sina iz kuće i Vlastimir Dučić, a otac Toše Đokića, zemljoradnika iz sela Carine kod Pecke, bivši solunski ratnik, primorao je sina da ide u Ljuboviju i ponovo traži svoju jedinicu. Isto tako, postupio je i otac Božidara Vukovića, zemljoradnika iz sela Brežđa, koji je pomislio da mu je sin dezertirao, pa ga je naterao da ide i traži svoju jedinicu. Milorad Mihajlović u svojim sećanjima na te teške dane iznosi: »Roditelji su sa velikim negodovanjem dočekivali svoje sinove koji su se vraćali, jer nisu mogli prosto da veruju da je jugoslovenska vojska tako brzo kapitulirala. Gvozden Matić, zemljoradnik iz sela Pričevića ističe: »Nas su onda stariji ljudi pljuvali i govorili da smo izdajnici naroda« … Tako je moja mati mene napadala i klela kad sam se vratio«. Živan Đokić iz sela Pecke se seća: »… Jednu čitavu grupu vojnika građani su ovde tako dočekali da su se oni sakupili i otišli do Ljubovije, ali su se opet vratili pošto nisu mogli da nađu nikakvu jedinicu da joj se priključe«.⁵ Bilo je starih boraca sa ratnih poprišta Cera, Drine, Kolubare, Solunskog fronta, Kajmakčalana i drugih slavnih bitaka iz I svetskog rata koji su sa suzama u očima posmatrali razoružane i dezorijentisane vojnike koji su se vraćali, a ni sami nisu znali kuda. Tom prilikom su, uz škrgut zuba, govorili: »Bez zrna baruta dadoste zemlju«. Jedan stari solunac iz sela Bačevca, na traženje hrane od strane jedne grupe vojnika koja se vraćala, odgovorio je: »Otrova bi ja vama dao! Zar se tako ratuje?«⁶ Ovakvih slučajeva bilo je i u drugim delovima zemlje.

Okupacija zemlje i gubitak nacionalne nezavisnosti seljaštvo u zapadnoj Srbiji, kao i ceo naš narod, prihvatilo je kao jednu od najtežih katastrofa u svojoj istoriji. Ogromna većina seljaštva izgubila je svaku veru u vlastodršce, vladajuće krugove i samog kralja koji je pobegao i ostavio »svoj« narod u njegovim najtežim trenucima na milost i nemilost okupatora. Među seljaštvom zavladala je duboka potištenost i uvređenost zbog sramnog poraza, neizvesnost i izvesna dezorijentacija. Sve mere okupatorskog i kvislinškog aparata dočekivane su sa velikom gorčinom i pasivnošću. Kod jednog dela seljaštva zavladala je zbunjenost i strah od pretnji okupatora, pa je bilo slučajeva da su poneki predavali oružje, dok ga je većina sakrivala, odbijajući predaju. Među seljacima ponovo su oživela sećanja na ponašanje okupatora tokom I svetskog rata, pa su bili spremni i na najgore. Zbog toga su nerado napuštali svoje domove i samo su u najnužnijim slučajevima odlazili u gradove, i to pretežno žene, najčešće na pijacu.

Pasivno i rezignirano držanje seljaka u nekim mestima, kao napr. veljevskom okrugu, kvislinške vlasti su shvatile kao normalizovanje prilika pa su u tom smislu i izveštavale okupatorsku vlast. Tako je načelnik valjevskog okruga izveštavao 21. maja 1941. godine da građanstvo varoši i u celom srezu obavlja svoje redovne svakodnevne poslove i da život teče normalno, gotovo bez ikakvog zastoja.⁷ Međutim, okupatorske vlasti su sasvim drugačije sagledavale i ocenjivale raspoloženje naroda u Srbiji. Štab 60-te pešadijsko-motorizovane nemačke divizije u izveštaju od 17. maja 1941. godine ističe da je »po selima stanovništvo još povremeno uznemiravano od naoružanih bandi…« i da »srpsko stanovništvo u Ivanjici i oko nje pokazuje skoro neumesno samopouzdanje pri svom držanju. Ono posmatra sadašnje prilike samo kao prolazne«.⁸ Seosko stanovništvo je neprijateljski dočekivalo nemačke vojnike koji su pljačkom uzimali sve ono do čega bi došli. Tu su im pomogli razni nepošteni zelenaški elementi. U sećanju Todora V. Đorđevića se ističe: »Nemac je uzeo svu rezervnu zalihu robe, pogotovo monopolisane. Pojavili su se nepošteni elementi,« Narod je bio primoran da sklanja svoju imovinu, životne namirnice, žito i stoku. Tada se moglo videti da su bogatiji seljaci davali sirotinji.⁹

Okupacija zemlje, bezobzirna pljačka okupatora, trgovaca i zelenaša, procvat špekulacije stvorili su kod naroda, posebno na selu, ogromno nezadovoljstvo, tako da nova kvislinška komesarska vlada Milana Aćimovića nije uspela svojom takozvanom politikom »spasavanja Srba« da ublaži neraspoloženje naroda i da ga skrene u pravcu raspaljivanja šovinističke mržnje prema ostalim narodima i narodnostima u zemlji. Tradicionalni patriotizam seljaka u Srbiji došao je do izražaja. U danima aprilske katastrofe pomažu članovima Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju i drugim partijskim funkcionerima koji su na terenu pripremali ustanak. Seljaci sela Parcana, Popovića i Male Vrbice, pod Kosmajom, pružili su pomoć i sklonište nekim članovima PK KPJ za Srbiju i drugim partijskim funkcionerima.¹⁰ Ovi partijski funkcioneri kao i svi članovi Partije tih dana održavali su zborove, konferencije i druge skupove po selima i na njima objašnjavali narodu uzroke poraza Kraljevine Jugoslavije, nacionalnu izdaju i pozivali ga da se priprema na oružanu borbu pod rukovodstvom Partije, protiv okupatora i domaćih izdajnika.¹¹

Dok je okupator radio na proširenju i učvršćenju svoje vlasti, i putem strogih naredbi pretio odmazdom i uzimanjem talaca za svako delo otpora nemačkoj sili i naređivao da se nastavi rad u svim fabrikama i drugim preduzećima, komunisti zapadne Srbije organizovali su proslavu Prvog maja i pripremali narod na pružanje otpora porobljivaču. Umnoženi prvomajski proglas CK KPJ i proglasi Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju rasturani su u gradovima i selima. Komunisti iz pojedinih gradova organizovali su izlete u okolinu i tamo, u prisustvu većeg broja seljaka, održavali zborove. Proglasom CK KPJ, pored opšteg programa o još upornijem organizovanju i vođenju borbe protiv okupatora i njihovih slugu u zemlji, protiv raspirivanja nacionalne mržnje, za bratstvo naroda Jugoslavije i svih naroda na Balkanu, protiv izrabljivanja radnih naroda, za bolju i srećniju budućnost, upućen je poziv:

»Radnici, seljaci, građani — svi rodoljubivi elementi! Na okup! U ovim sudbonosnim danima potrebno je ujediniti sve snage u borbi za vaš opstanak … Ustrajte u borbi u koju vas poziva i koju vodi avangarda radničke klase — Komunistička partija Jugoslavije«.¹² Majsko savetovanje CK KPJ, održano u Zagrebu početkom maja 1941. godine, svojim zaključcima i konkretnim smernicama za vojne i političke pripreme za ustanak, postavilo je pred komuniste Srbije veliki i neodložan zadatak »da okupljaju srpski narod za borbu protiv imperijalističkih osvajača, da se stave na čelo nacionalno oslobodilačke borbe srpskog naroda, da dadu narodu jasnu perspektivu njegove borbe, da raskrinkaju pred narodom svu tu vladajuću kapitalističku kliku koja je krivac za ovu tragediju srpskog naroda«. U zaključcima je posebno naglašeno da se Partija odmah prilagodi novim uslovima i da predstojeća oslobodilačka borba bude »svakodnevna borba« za olakšanje položaja naroda, borba za podizanje duha i vere u narodu i bolju i srećniju budućnost, borba za svakodnevne potrebe naroda, organizovanje i pronalaženje takvih mogućnosti da osvajači ne mogu do »gole kože da ogule seljake i izgladne naš narod«.¹³

Majsko savetovanje CK KPJ je sagledalo ogromnu ulogu seljaštva u predstojećoj nacionalno-oslobodilačkoj borbi i istaklo da će njen uspeh biti osiguran »samo u tom slučaju ako taj otpor bude masovan, ako ti radnici budu imali podršku« pored ostalih i od radnih masa sela. Partijske organizacije su dobile zadatak da posvete »svoju najveću pažnju radu na selu«, među seljacima koje je »buržoaska kriza zbilja otreznila i ono samo traži izlaz iz tog zla …« Uspeh Partije u takvim uslovima zavisio je od pravilnog prilaženja ovim i drugim problemima, od neumornog rada i aktivnosti članova Partije i da je životarenje i očekivanje boljih vremena štetno i opasno po interese proletarijata. Insistirajući da u redovima Partije budu obuhvaćeni i najbolji predstavnici, ne samo radnika i poštene inteligencije, već i predstavnici seljaka, savetovanje je istaklo parolu: »Savez radnika i seljaka na današnjoj etapi borbe najaktuelniji je«.¹⁴ Odluke Majskog savetovanja prihvaćene su i od partijskog članstva u Srbiji. To je doprinelo da je mesec maj bio ispunjen punom partijskom aktivnošću organizacija na političkom okupljanju naroda i na vojnim pripremama, što je po selima i gradovima zapadne Srbije stvaralo atmosferu kao da rat tek počinje. U nekim okruzima održane su partijske konferencije i sastanci okružnih komiteta na kojima su razrađene direktive Savetovanja, analiziran sopstveni rad i postavljeni zadaci članstvu i partijskim organizacijama u novim uslovima: da razvijaju široki politički rad, da razjašnjavaju narodnim masama uzroke brze kapitulacije bivše jugoslovenske vojske, da ukazuju na neophodnost organizovanja borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika, organizuju bojkot i sabotaže, da se ne odazivaju na poziv vlasti, da skrivaju poljoprivredne proizvode, da ništa ne rade za okupatora, da prikupljaju oružje, vrše obuku i rukovanje oružjem, formiraju borbene desetine itd.

PK KPJ za Srbiju, sprovodeći odluke Majskog savetovanja, posebnu je pažnju posvetio selu. Pored partijskog rada, razvijana je široka akcija među seljaštvom na skupljanju oružja i municije. Većina seljaka se odazvala pozivu Partije i dobrovoljno je davala oružje. Bilo je i slučajeva ustezanja tako da je izvestan deo oružja kasnije dospeo u ruke četnika kao što je slučaj u Jadru i Pocerini (šabački okrug).¹⁵ Prema raspoloživim podacima najviše oružja i municije je bilo po selima, gde je i najviše sakupljeno. Na teritoriji Šabačkog okruga prilikom povlačenja jugoslovenske vojske ostalo je dosta oružja i vojne spreme, i to mnogo više u Jadru i Pocerini nego u Mačvi i pored toga što su Nemci prilikom posedanja toga kraja pokušali da pokupe svo oružje. Po direktivi Partije, omladinci u Velikom zabranu i na obali Save našli su veliki broj pušaka, municije i sanitetskog materijala.¹⁶ Na teritoriji valjevskog okruga narod je sakrio dosta oružja. U Krupnju su sakrivena čak i dva brdska topa. Partijska organizacija je upućivala ljude na sakrivanje oružja, vojne odeće i obuće. U tom cilju su komunisti organizovali i posebne grupe ljudi u Beloj Crkvi, Gunjacima, Bastavu i Peckoj. U selu Brankovini zemljoradnik Aleksandar Ilić za kratko vreme sakupio je šest pušaka, jedan puškomitraljez i dva sanduka puščane municije.¹⁷

Predsednici opština, sprovodeći naredbu okupatora 0 prikupljanju oružja, maltretirali su i pretili seljacima u koje se sumnjalo da imaju oružje. Formirali su i seoske straže da čuvaju prikupljeno oružje, ali su one potajno dozvoljavale da se prikupljeno oružje ponovo sakriva.¹⁸ I pored više puta objavljivane naredbe okupatorskih vlasti o zabrani prikrivanja oružja i da će svako prikrivanje kažnjavati smrću, seljaštvo užičkog kraja prihvatilo je poziv Partije; oružje su skrivali po gustim šumama, pećinama, šupljim stablima ili ga zakopavali. Naročito je velika količina oružja bila razbacana na putu Arilje-Ivanjica, gde su bile rasformirane dve divizije stare jugoslovenske vojske. Narod toga kraja je uzimao oružje i skrivao ga. Još pre sprovođenja odluke o prikupljanju oružja, pojedini članovi Partije samoinicijativno su preduzimali takve akcije. Sa odlukom Partije ta akcija je postala organizovana i mnogo šira. Na prikupljanju posebno su se angažovale partijske i skojevske organizacije u selima: Gorobiju, Bakionici, Visibabi i Svrljigu. U selu Gorobilju komunisti su organizovali skrivanje avionskih bombi i drugog ratnog materijala koji je prevožen kolskim zapregama. U selu Bakionici sakupljeno je 7—8 sanduka bombi i oko 20 pušaka. U Svrljigu je sakupljeno 80 pušaka i 14 puškomi trai jeza. U selu Klenju i još nekim selima požeškog sreza oružje je samo evidentirano pa je uzeto kada je počeo ustanak. U sakupljanju oružja u užičkom kraju naročito su se istakli Aleksa Dejanović i Vukola Dabić koji su od stanovnika sa sela dobili priličan broj pušaka i veću količinu municije.¹⁹

Narod čačanskog okruga, pod uticajem komunista, takođe se uključio u akciju skrivanja oružja. I pored rigoroznih mera neprijatelja za predaju ratnog materijala, na tom prostoru sakupljeno je dosta oružja. Najviše je prikupio i sakrio oružja narod ljubićkog sreza.²⁰ Na teritoriji kraljevačkog okruga, prema odluci Okružnog komiteta, sve partijske i skojevske organizacije, svi simpatizeri Partije i građani koji su bili pod uticajem Partije, uključeni su u akciju prikupljanja oružja i obuku rukovanja njime i sanitetske kurseve. Utvrđivana je evidencija ko sve ima i gde sa sve nalazi oružje. U nekim okolnim selima Kraljeva stvorene su grupe od tri do pet članova za razne poslove oko pripreme za borbu. Desetine su postojale u selima: Čibukovcu, Drakčićima, Ribnici, Sirči i Kovačima. U okolini Raške formirano je nekoliko borbenih grupa. U Beocima su bila dva skojevska aktiva, jedan u zaseoku Čitluk a drugi u Stančiću.

Samo posle nekoliko dana od kapitulacije Kraljevine Jugoslavije Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju razvija aktivnost na sređivanju partijskih organizacija, pored ostalih krajeva, i u zapadnoj Srbiji. Članovi PK odlaze u pojedine krajeve kako bi na terenu pružili što efikasniju i neposrednu pomoć. Miloš Minić odlazi na teren valjevskog okruga, a Spasenija Babović i članovi Vojne komisije Filip Kljajić, Branko Krsmanović, Milan Mijalković i ostali obilazili su terene pojedinih okruga zapadne Srbije.²¹ Stvorena je i široka mreža kurira od nekompromitovanih komunista koji su održavali redovne veze između PK i okružnih i partijskih rukovodstava. Intenzivno su se sprovodile direktive CK KPJ o razvijanju širokog političkog rada među radnicima, naprednim rodoljubima iz redova seljaštva, građana, žena, pionira i omladine. Po selima su održavani zborovi i konferencije na kojima je seljacima objašnjavana politička situacija i neophodnost organizovane borbe, upućivano na prikupljanje oružja i drugog vojnog materijala, stvarani obaveštajni punktovi, a posebno partijske ćelije i uporišta. Zahvaljujući takvoj aktivnosti, pred izbijanje ustanka u zapadnoj Srbiji stvorena je čitava mreža partijskih ćelija i uporišta.

Mada ne postoje potpuno pouzdani podaci, pokušaćemo da damo približan prikaz brojnog stanja partijskih ćelija po selima zapadne Srbije, kao ilustraciju uticaja i snage Partije među seljaštvom u tom periodu, sa kojima se moglo ozbiljno računati kao saveznikom radničke klase u NOR-u i revoluciji. Na teritoriji OK Valjeva u naznačenom periodu delovalo je, prema nekim podacima, oko 19 partijskih organizacija (ćelija) sa 85 članova Partije i 34 člana Partije koji nisu bili vezani za ove organizacije. Znatan broj ovih partijskih ćelija nalazio se po selima, gde su postojala partijska uporišta i skojevski aktivi. Na teritoriji kolubarskog sreza postojale su partijske ćelije u Gornjoj Toplici, Sankoviću, Mionici, Sutcima, Klincima, Živkoviću i Moravici. U kačerskom srezu bile su u Babajiću, Belanovici i Ljigu, a partijska uporišta u Cvetanovcu, Babajiću, Slavkovici, Rajkoviću, Brežđu i Markovoj Crkvi. U tamnavskom srezu, u Kaleniću, Banjanima, Novacima i Kožuru. U posavskom bile su u Zabrežju, Grabovcu, Stublinama, Trstenici, Umci, Bačevcu, Leskovcu i jedna za Draževac i Konatice, a partijska uporišta u Vukićevici, Orašcu, Vraniću, Božidarevcu, Ljubiniću, Lisoviću, Velikom Borku, Barajevu, Pećanima, Piromanu, Meljaku, Stepojevcu, Guncatima, Zvečki, Urovcima, Rovcu, Dečanu, Bariču i Siljakovcu. U rađevskom srezu, pored partijske ćelije u Krupnju, bila je partijska ćelija u Beloj Crkvi, a partijska uporišta u selima Tolisavcu i Mojkoviću. U azbukovačkom srezu postojala je partijska ćelija u Peckoj, partijsko uporište u Ljuboviji, dok ih po selima nije bilo. U više sela ovog područja nalazio se po jedan član Partije preko kojih su partijske ćelije širile uticaj među seljacima.²²

Na teritoriji Šapca postojao je takođe veliki broj partijskih ćelija, partijskog članstva i skojevskih aktiva, ali njihov broj još nije utvrđen. Smatra se da je bilo preko 100 članova Partije, nekoliko desetina kandidata za članove Partije i preko 60 članova SKOJ-a. Okružni komitet Šapca, držeći se napred pomenutih direktiva, veliku pažnju, pored ostale delatnosti, posvećivao je i stvaranju partijskih ćelija i partijskih aktiva po selima Podrinja. U selima pocerskog sreza formirana su uglavnom partijska uporišta i to u Pocerskom Dobriću, Bogosavcu i Varni. U mačvanskom srezu partijske ćelije su stvorene u Bogatiću, Ravnju, Salašu Noćajskom, Prnjavoru, Mačvanskom Pričinoviću, Sevancama, Klenju, Stitaru i dve u Glušcu. Partijska uporišta su formirana u Tabanoviću, Drenovcu, Mačvanskoj Mitrovici, Zasavici, Dublju, Salašu Crnobarskom, Badovincima, Crnoj Bari i Glogovcu. U Mačvi su neke organizacije levih zemljoradnika, gde je među seljacima vladalo veliko političko nezadovoljstvo, postale snažna uporišta KPJ. U mačvanskom srezu SKOJ je imao svoje aktive u Sevaricama, Bogatiću, Stitaru, Klenju i Prnjavoru. U jadranskom srezu su postojale partijske organizacije u Lešnici, kasnije u Loznici, a partijska uporišta u Joševi, Loznici i skojevski aktiv u Lešnici.²³

U užičkom okrugu, posle obnavljanja Okružnog komiteta, aprila 1941. godine, partijske organizacije su otpočele intenzivniji rad. Broj članova Partije ubrzo se popeo na oko 100 članova, povećan je i broj kandidata KPJ i simpatizera, kao i broj članova SKOJ-a. Pored gradskih obnovljene su i partijske ćelije i uporišta po selima. Na teritoriji užičkog sreza partijske organizacije su bile u Sevojnu i Staparima i nekoliko partijskih uporišta u okolnim selima. U ariljskom srezu partijske organizacije bile su u selima: dve u Arilju i Radobuđi, kao najveće i najjače seoske partijske organizacije u čitavom užičkom okrugu, zatim u Vigoštu, Pogledima, Latvici, Grivskoj, Kruščici, Vranama i Grdoviću. Na teritoriji požeškog sreza partijske ćelije su bile: u Svračkovu, Rogama, Rupljevu, Godoviku, Gorobilju, Visibabi, Zdravčiću i jedna za Bakionicu i Prijanoviće. U crnogorskom srezu, pored partijske organizacije u Kosjericu, bila su partijska uporišta u selima Vardi, Makovištu, Taoru i Sečoj Reci. U zlatiborskom srezu bio je izvestan broj članova Partije i simpatizera koji su stvorili partijska uporišta u selima Drenovi, Gostilju, Ravnima i na Zlatiboru. U moravičkom srezu postojala je partijska ćelija u Brezovi, i jača uporišta na terenu opština Pridvorica, Milandža, Opaljenik i Vionica. Pored partijskih organizacija i ćelija na teritoriji užičkog okruga postojali su i aktivi SKOJ-a koji su imali značajnu ulogu u širenju političke partije i vršnju priprema za oružanu borbu među seljaštvom ovog područja.²⁴

U kraljevačkom okrugu, osim u gradovima, bio je veći broj partijskih organizacija i uporišta po selima. Na teritoriji žičkog sreza bile su partijske organizacije u Čibukovcu, Žiči, Drakčićima i dve u Ribnici, a uporišta u selima Adrani, Samaile, Obrvi, Lađevici, Miloćaju, Vitanovcu, Ratini, Dragosinjcu, Gračacu, Kovanliku i Kovači. U studeničkom srezu, pored partijske ćelije u rudniku Jarando, partijska uporišta su bila u Raškoj, Beocima, Rudnom, Gradcu, Jošaničkoj Banji, Rvatima i Baljevcu. Aktivi SKOJ-a bili su po selima: Ribnici, Ratini, Mataruškoj Banji, Sirči, Adrani, Beocu, Gračacu, Obrvi, Cibukovcu, Drakčiću i Lađevici, i dva aktiva u selu Beocima u studeničkom srezu.²⁵ U čačanskom okrugu gde je u to vreme postojala najjača partijska organizacija u zapadnoj Srbiji, u njoj je pored radnika, intelektualaca i omladine, bilo dosta članova Partije sa sela. Računa se da je ukupno bilo oko 300 članova Partije i isto toliko članova SKOJ-a. Na teritoriji Okružnog komiteta Čačka bile su 43 partijske organizacije: u Trnavi, Ježevici, Banjici, Atenici, Lazcu, Mrčajevcima, Preljini, Prislonici, Donjoj Trepči, Ljubicu, Trbušani, Gornjoj Gorevnici, Donjoj Gorevnici, Guči, Kravarici, Dučaloviću, Goračiću, Markovcu, Kaoni, Virovu, Koštuniću, Leušiću, Svračkovcu, Belom Polju, Velerečju, Nevade i Pranjini, a po jedna za sela Prijevor i Miokovci, Mojsinje i Stančiće, Rakovu i Sokoliće, Zablaće i Vapu, Lopoš i Prilipac i Cerovu i Dragojevac. Partijska uporišta su bila u 21 mestu: Ostri, Bresnici, Konjeviću, Vrbavi, Grabovici, Majdanu, Rudniku, Gornjoj Crnući, Teočinu, Srezojevcu, Brezni, Brajiću, Gornjem Branetiću, Donjem Branetiću, Ozrenu, Kalimaniću, Sa vincu, Viljuši, Mitosaljci i Zeoku. Takođe su bili brojni i skojevski aktivi.²⁶

U ovom periodu po selima ne samo da su stvorene partijske organizacije, ćelije, partijska uporišta i skojevski aktivi, pretežno od zemljoradnika (a bilo ih je i u gradskim partijskim organizacijama), već je veći broj seljaka bio biran u partijska rukovodstva pojedinih okružnih, sreskih, mesnih komiteta i partijskih organizacija. Tako je Okružni komitet KPJ Valjeva imao za člana Dragojla Dudića, zemljoradnika iz sela Klinaca, predratnog komunistu, učesnika Vukovarskog kongresa 1920. godine; Plenum Okružnog komiteta u Užicu Milutina Stojića, zemljoradnika iz Banjice, Radisava Nedeljkovića iz Leušića i Ljubišu Todorovića, zemljoradnika iz Kravarice u Dragačevu, koji je jedno vreme bio i sekretar Sreskog povereništva u dragačevskom srezu.²⁷ Dragojlo Dudić, kao član OK Valjeva, učestvuje na Savetovanju OK Valjeva, održanog u Zlatariću 22. juna 1941. godine, kome pored ostalih prisustvuje Miloš Minić, instruktor PK KPJ za Srbiju, Milka Minić, Milosav Milosavljević, Zdravko Jovanović, dr Miloš Pantić, Milica Pavlović-Dara i dr.²⁸ Na sastanku OK KPJ za Valjevo, 25. juna 1941. godine, kada je odlučeno da se formira Valjevski partizanski odred, u rukovodeći kadar odreda izabran je i Rajko Mihailović, zemljoradnik iz Banjana, za zamenika komandanta odreda, dok je za komandanta izabran Radivoje Jovanović, a za komesara Milosav Milosavljević, papudžijski radnik i sekretar OK KPJ Valjeva. Prilikom ponovnog formiranja Kolubarske čete 6. jula 1941. Dragojlo Dudić je izabran za komesara čete, a za komandira Raša Spasojević, podoficir bivše jugoslovenske vojske.²⁹

Ma koliko podaci o brojnosti i snazi partijskih organizacija, ćelija, partijskih uporišta i skojevskih aktiva po selima zapadne Srbije bili nepotpuni, može se ipak dobiti prilično jasna predstava da je to područje bilo snažna baza Partije pred ustanak u Srbiji. Na narod toga kraja KPJ je mogla sigurno računati u predstojećem NOR-u i revoluciji. Pored članova Partije i SKOJ-a među seljaštvom je bilo i dosta simpatizera Partije, antifašistički i patriotski raspoloženih seljaka sa osećanjem snažne slobodarske tradicije, koji su sa nepokolebljivom spremnošću prihvatali direktive CK KPJ i PK KPJ za Srbiju u vezi sa pripremama za ustanak. CK KPJ i drug Tito, držeći se čvrsto principa marksizma-lenjinizma o ulozi seljaštva u revoluciji kao saveznika radničke klase, shvatili su našu narodnooslobodilačku borbu i revoluciju kao opštenarodni rat u specifičnim uslovima i originalnim putevima. Taj princip bio je jasno formulisan u pismu CK KPJ Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, u jesen 1941. godine, u kojem se ističe:

»Naša borba razvija (se) u posve specifičnim uslovima i da zato ide svojim originalnim putevima«, da je »pravilno samo shvaćanje narodnog ustanka kao jednog trajnog partizanskog rata, koji će da zahvaća sve veće i veće mase … koji će da učvrsti savez radnika i osnovnih narodnih masa i koji će konačno dovesti do potpunog uništenja neprijatelja …«³⁰ PK KPJ za Srbiju, u svome cirkularnom pismu, od 20. jula 1941. godine, tražio je od svih okružnih, mesnih i rejonskih komiteta i mesnih komiteta SKOJ-a da u narodnooslobodilački pokret, koji se stvara iz naroda kao istinski narodni pokret, uvlače široke narodne mase radnika, seljaka i druge borbene vanpartijske ljude.³¹ Samo uključivanje svih rodoljubivih i borbenih snaga u opšti narodnooslobodilački pokret stvaralo je pretpostavku za pobedu NOR-a i revolucije. Oslobođenje zemlje se nije moglo očekivati ni sa jedne strane. Stoga je u Biltenu Glavnog štaba NOPOJ opravdano isticano: »Ko će nam doneti slobodu, ako se za nju mi sami nećemo boriti«.

I zaista, pred ustanak 1941. godine, celokupan narod u Srbiji, kao i u ostalim delovima zemlje, bio je spreman da se bori, jer su, zahvaljujući izuzetnoj pripremi KPJ za tu borbu, bili angažovani svi društveni slojevi naših naroda i narodnosti (radnici, seljaci, omladina, poštena inteligencija, rodoljubivi građani, žene, pa čak i deca).’To je za generalnog sekretara CK KPJ Josipa Broza Tita bila sigurna garancija da će naša narodnooslobodilačka borba i revolucija sigurno pobediti. Zato je sa sigurnošću mogao odgovoriti seljanki Desanki Bojinović iz sela Robaja kod Valjeva, gde se prvi put susreo sa partizanima, septembra 1941. godine, na njeno pitanje — »Koliko će rat trajati?« — da će se brzo završiti, jer se i ona kao žena bori, tj. da se bore svi: i radnici i seljaci i pošteni građani i omladina i žene, pa i pioniri. Ovakva procena Josipa Broza Tita, tih teških i neizvesnih dana 1941. godine, u potpunosti se ostvarivala. Ocenjujući ulogu i udeo zapadne Srbije i seljaštva u NOR-u i revoluciji posle rata, drug Tito je u više navrata odavao veliko priznanje narodu toga kraja. Govoreći o izboru zapadne Srbije za otpočinjanje oružanih snaga i svaranje slobodne teritorije rekao je:

»Razgledajući konfiguraciju terena Srbije, vidio sam da je za nas najpovoljniji pravac zapadna Srbija, za orijentaciju naših borbenih snaga, za organizaciju naših partizanskih odreda i stvaranje izvjesne slobodne teritorije … Ja sam taj pravac našao, prvo, zato što je to brdski teren i šuma, a, drugo što je tu borbeni elemenat i što je bilo poznato da su u tom kraju ljudi koji su svakom okupatoru dali jak otpor«.³²

U svom prvom govoru u oslobođenom Zagrebu, 25. maja 1945. godine, drug Tito je istakao da je »naša borba počela prvo u Srbiji proširila se u toku četiri godine kroz sve krajeve naše zemlje«. Tom prilikom je naglasio: »Ja sam 1941. godine počeo s mojim drugovima borbu na život i smrt zajedno sa šumadijskim seljacima, sa srpskim narodom«.³³ A u svom prvom govoru u Mladenovcu, 18. juna 1945. godine, drug Tito obraćajući se seljacima Šumadije rekao je: »Moram da vam kažem da su prve jedinice naše Narodnooslobodilačke vojske, koje su još tada bile partizanske, bile sastavljene uglavnom od ljudi iz vaših sela, od vaše djece, od vaše braće. Mnogi se od njih više neće vratiti, mnogo ih je ostalo na bojnim poljima«.³⁴ Odajući velika priznanja seljaštvu zapadne Srbije za učešće u ratu i revoluciji i žrtve koje je dao, drug Tito je tom prilikom istakao: » … mi, koji smo bili među seljacima, koji smo se zajedno sa njima borili, koji smo takoreći stvorili iz seljaštva — uglavnom iz seljaštva, jer je to bio veći dio u našoj vojsci — današnju Jugoslovensku armiju, ne možemo zaboraviti da je naše seljaštvo imalo veliku zaslugu za ovu veličanstvenu pobjedu«.³⁵

 

Dr Žarko Jovanović – Seljaštvo zapadne Srbije pred ustanak 1941. godine
Markovič, Z. (1978). Muzej ustanka 1941, Titovo Užice. Inst. za istoriju radničkog pokreta SR Srbije i NIRO “Eksport-Pres”, Beograd.
Priprema: Princip.info

 

---

1.  Aleksandar Jeftić, Uspravljeni u vekove, Valjevo 1974, 7.  ↩

2.  Aleksandar Vitorović, Centralna Srbija, Beograd 1967, 30.  ↩

3. Ibid  ↩

4.  AS, F. PKS, br. 1.  ↩

5.  IRPS, F. MG 13357, sećanje Milorada Mihajlovića; F-MG 13346, Sećanje Gvozdena Matića; F-MG 13345, Sećanje Živojina Đokića: MG-13401, Sećanje Božidara Vukovića iz sela Brežja; Aleksandar Jevtić, Uspravljeni u vekove, Valjevo 1974, 9).  ↩

6.  Aleksandar Jevtić, n. d., str. 9. i 10.  ↩

7.  AVII, Nda-19-1-21; dr Jovan Marjanović, Ustanak… str. 50.  ↩

8.  zbornik dokumenata NOR-a, I, knj. 1, br. dok. 104, str. 333—334.  ↩

9.  AVII, NOP, Memoari Todora V. Đorđevića; dr Jovan Marjanović, n. d., str. 50.  ↩

10. To su bili Sreten Zujović, Svetozar Vukmanović-Tempo, Spasenija Cana Babović, Milovan Đilas, zatim Miloš Matijević-Mrša, Rade Končar, sekretar KP Hrvatske i u to vreme vršilac dužnosti sekretara PK KPJ za Srbiju, zatim Vladimir Popović, Mitra Mitrović i dr. (dr Jovan Marjanović, Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, Beograd 1963, 43).  ↩

11.  Venceslav Glišić, Komunistička partija Jugoslavije u Srbiji 1941—1945, knj. I, Beograd 1975, Str. 296—297  ↩

12.  Dojčilo Mitrović, Zapadna Srbija 1941, Beograd 1975, str. 33; Aleksandar Vitorović, Centralna Srbija, Beograd 1967, 45.  ↩

13.  Savetovanje Komunističke partije Jugoslavije, Proleter, br. 3—5, za mart-april-maj 1941  ↩

14. Ibid  ↩

15.  dr V. Glišić, n. d., 27; Radisav Nedeljković, Cačanski okrug u ustanku 1941, Ustanak naroda Jugoslavije, Zbornik, knj. 2, Beograd 1963, 369—370.  ↩

16.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 39.  ↩

17.  Dojčilo Mitrović, n. d, 39—40.  ↩

18.  Aleksandar Jeftić, n. d, 22.  ↩

19.  (Dojčilo Mitrović, n.d, 41; AVII-No 1932-7-2, Memoari Đure Mešterovića; IRPS, MG-13338, Sećanje Sretena Citakovića; AVII-NOP-1981. Stenograiske beleške 2—4).  ↩

20.  (IRPS, MG, Stenografske beleške — sećanja Jovana Stamatovića i Vojka Stanića, str. 60—61; dr Venceslav Glišić, n.d, str. 28; Svrljig i okolina, Svrljig 1960; Dojčilo Mitrović, n. d, str. 44—46.  ↩

21.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 47—48.  ↩

22.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 49—52.  ↩

23.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 20.  ↩

24.  Dojčilo Mitrović, n. d. str. 23—24;  ↩

25.  Dojčilo Mitrović n. d, str. 23—24: Komunistička partija i masovni politički rad u NOB-u (rukopis), str. 13—16; Stevan Ignjić, Jovan Radovanović i dr. Ivanjica, Beograd 1972, str. 295—299;: dr V. Glišić, n. d, str. 36.  ↩

26.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 25—26.  ↩

27.  Dojčilo Mitrović, n.d, str. 24—25.  ↩

28.  Valjevo grad ustanika, Beograd 1967, 305, 307; Dojčilo Mitrović, n. d, str. 22, 24.  ↩

29.  Valjevo grad ustanika… str. 311—312.  ↩

30. Zbornik NOR-a, tom, knj. I, dok. br. 93, str. 227—231.  ↩

31.  S, F. PKS, br. 3, Cirkularno pismo br. 1. od 20. Juna 1941; Tito (Josip Broz Tito), govori 1 članci, knj. I, Zagreb 1959, (Govor na mitingu žena Srbije u Beogradu 28. I 1945),. str. 240.  ↩

32.  Dojčilo Mitrović, n. d, str. 10—12.  ↩

33.  Tito, Govori i članci, knj. I, Zagreb 1959, str. 266.  ↩

34. Ibid  ↩

35. Ibid  ↩