Između regiona i predstava o njima
U skladu sa shvatanjima koje danas obuhvatamo terminom studije Balkana stvarnosti su relativne, izmestive i zavisne od ugla gledanja i pozicije posmatrača.1 Pretpostavka da je ono što vidimo, kako vidimo i način na koji doživljavamo uslovljeno delovanjem kulturnih filtera, zauzima značajno mesto u kritičkoj analizi diskursa. Ovakva analiza omogućuje dekonstruisanje i ponovno konstruisanje predstava koje značenjski opterećuju kulture, regione i delove sveta. Ovako shvaćen, svet nije sastavljen od objektivnih, opipljivih, jasno određenih objekata i čvrstih institucija, već od slika, načina sagledavanja i konstrukata čiji su tvorci kultura, društveni uslovi, a stoga i socijalizacija kao modus kolektivnog ujednačavanja.
Postmoderni pristupi omogućuju razumevanje načina na koji Istok i Zapad, premda su konstrukti i deo složenih mentalnih procesa, deluju poput stvarnosti upravljajući odnosima između centra i periferije, uslovljavajući prijateljstvo/neprijateljstvo prema susedima, regionima, većim administrativno-političkim celinama. S obzirom da je ovaj trend izrastao u okvirima takozvanog lingvističkog zaokreta, najpre se javio u književnosti.2 Oslonjena na znanja iz socijalne psihologije, najpre onih koja se tiču stereotipa, grupa francuskih književnih kritičara, istoričara književnosti i lingvista počela je, poput Frankfurtske škole, preispitivati uzroke za pojavu Drugog svetskog rata, pri tome se oslanjajući na pitanje: „ima li reč odista moć da održi i podstakne mržnju među narodima, kulturama, konfesionalnim i drugim socijalnim grupama“? Odgovor je bio afirmativan. Ratu je prethodila akumulacija antisemitskih, antislovenskih, rigidno evolucionističkih, rasističkih narativa koji su dostigli kulminaciju fascinacijom „naučnom“ granom – eugenikom. Pre no što je poststrukturalizam podstakao nastanak novih istraživačkih pravaca, ova grupa se pozabavila onim što danas najčešće imenujemo diskursom.
Od ovih saznanja do konkretnije primene postmodernih shvatanja na konstrukte Orijent/Okcident; Sever/Jug; Crni/Beli; Centar/Periferija, prošla je jedna i po decenija, a jugoslovenski autori koji su sebe smatrali istraživačima u oblasti komparativne književnosti prikupljali su tekstove, ne ulazeći u dublje razloge za prisustvo napetosti između ruralnih/urbanih; južnjaka/severnjaka, a sa njima u vezi i drugih podela na „Nas“ i „Druge“ koje su uključivale različite, mahom konfesionalne i etničke kriterijume. Zvanična politika koja je nastojala da bar na nivou dominantnog diskursa održi bratstvo i jedinstvo, jednako je izbegavala teme o Centru/Periferiji, premda je dozirano govorila o interesima imperijalnog kapitala i klasnoj/ideološkoj razlici između Istoka i Zapada. Jugoslovenska imagologija ostaje na tragu francuske škole, koju Žan Mari Kare određuje kao proučavanje slika i predstava o tuđem i stranom.3 Sve do objavljivanja knjige Marije Todorove Imaginarni Balkan4 i do napetosti koje su prethodile raspadu Socijalističke Federeative Republike Jugoslavije, imagologija čuva imidž bezazlene, politički neutralne grane komparatistike koja istražuje takozvanu sliku Drugog. Razlozi za ovu uzdržanost ostali su politički. No, upravo je duga uzdržanost i izbegavanje tema koje bi mogle ući u srž podela Jugoslovena na „naše“ i „njihove“/ „ove“ i „one“, zapuštanje naučnog pristupa nacionalnim, konfesionalnim, a najzad i klasnim podelama, doprinelo nesmetanom zaoštravanju konflikata.
Hronološka inverzija: Balkanizam pre orijentalizma
Etničke napetosti i slika Balkana i Srbije koja je dominirala zapadnim medijima devedesetih godina, umnogome su doprinele pozitivnoj recepciji i popularnosti knjige Imaginarni Balkan, Marije Todorove.5 Nesumnjivo bogatstvo građe kroz koju se autorka znalački kreće i metodološka utemeljenost njenih argumenata, omogućili su da se ubrzo nađe na spiskovima obavezne literature. U ovoj studiji, Todorova polazi od pretpostavke da je Balkan stabilno i geografski opipljivo područje. Reprezentacije koje izdvaja, a koje potiču od stranih diplomata, putnika, izveštača, tiču se balkanske „surovosti“, „graničnosti“, „neurednosti“, „kulturne inferiornosti“, „emocionalne ekscitacije“, „herojstva“, „ratničkog dara“. One pokazuju kako je region konstruisan kao „inadžijski“, „otporan“, „brutalan“ i nadasve „graničan“. Nastojeći da pronikne u korene balkanizma i rekonstruiše njegovu evoluciju, Todorova primećuje da je balkanizam kao skup osobina pripisanih Balkanu i mobilisanih u političke svrhe, ovladao zapadnom percepcijom regiona početkom dvadesetog veka, a svoju snagu obnovio padom Gvozdene zavese i posledičnom mogućnošću kulturnog mešanja Okcidenta i Orijenta.6
Tokom komunističkog perioda, najveći deo Balkana shvata se kao deo monolitne Istočne Evrope, a posle 1989. godine, postaje Drugi u novoformiranom konstruktu Srednje Evrope. Ono što daje posebnost Balkanu i određuje balkanizam jeste njegova liminalnost, jednako kritikovana i glorifikovana u javnom diskursu. Premda je ambivalentna, te se može shvatiti kao medijator, ali i kao opasni međuprostor na kome je sve moguće – (od hibridnih susreta, strastvenih zapleta, ljubavi, mržnje, ubistva), ona Balkan čini jedinstvenom reprezentacijom u diskursu Okcidenta. Ovako shvaćen, Balkan ima moćnu ontologiju koja zavređuje kompleksno proučavanje, ali je jednovremeno i slika o njemu, nezavisna, pojednostavljena i opterećena stereotipima koji deluju kao odraz pojavnog sveta.7 Balkan je geografski deo Evrope, ali je kulturno konstruisan kao unutrašnja drugost koja apsorbuje eksternalizovane političke, ideološke, istorijske i kulturne traume ostatka Evrope. Balkanizam tako postaje nešto poput mračne ostave i zamene za emocionalno pražnjene Evrope. On je stožer neprihvatljivih osobina koje su u procesu „civilizovanja“ morale biti potisnute. Sve dok taj mračni deo evropske, unutrašnje Drugosti ne bude prihvaćen i apsorbovan, Balkan ostaje u tami, a Evropi nedostaje celovitost. Asocijacije nas vode u pravcu Slike Dorijana Greja gde Oskar Vajld koristi metaforu slike umesto refleksije. Naime, što su postupci Evrope moralno diskutabilniji, estetika Balkana postaje bliža „ružnom“, „nakaznom“, „grotesknom“. Reprezentacije i stereotipi o Balkanu koje autorka izdvaja, zapravo su pogodovale opštoj političkoj i društvenoj klimi u većem delu regiona. Srbija i druge zemlje koje su činile Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju, u vreme distribucije ove knjige zahvaćene su ratovima i ekonomskim krizama u kojima se odvija nešto poput zamrzavanja sadašnjice i povratka u prošlost. Sažimanje istorije, pozivanje na „resantiman“, „orijentalno nasleđe“/“poziciju branilaca“ hrišćanstva, iznova konstruisane karakterologije, pokazuju u kojoj meri ratna i ekonomska stvarnost dovode do srastanja reprezentacije i stvarnosti. Film, književnost i kvazi-naučne studije „dokazuju“ da je Balkan „raskršće između svetova“, „ukleto poluostrvo“, „prostor osuđen na međuetničke konflikte“ i da je bekstvo od njegove političke sudbine nemoguće koliko i izgradnja nove, „normalizovane“ svakodnevice
Imaginarni Balkan Marije Todorove je podstakao i refleksiju o procesu internalizacije koji se do danas tumači različito, u zavisnosti od polazišne paradigme. Todorova smatra da je glorifikacija balkanističkih osobina i prideva, posledica negativne slike koju stanovnici Balkana imaju sami o sebi.8 Ona se mogla shvatiti kao nametnuta auto-percepcija koju je nemoguće izbeći iz socijalno-psiholoških razloga. Naime, Okcident koji je ovde zauzeo ulogu signifikantnog Drugog, medijskim kanalima nameće sliku o inferiornosti, a ona se prihvata kako bi se modifikovala u pravcu pripisivanja kulturne posebnosti: „Mi Balkanci smo takvi“. Dok je internalizacija uklopljena u popularnu kulturu i funkcioniše u njoj poput potpore već proizvedenim slikama, postkolonijalni kritičari ovo stanje prepoznaju kao jedan od simptoma postkolonijalnog stanja i dovode ga u vezu sa mimikrijskom identifikacijom.9
Kako se u Srbiji gnezdio ‘orijentalizam’?
Za razliku od Marije Todorove koja Balkan analizuje kao geografski, politički i fizički opipljivo područje nasuprot saidovski efemernom Orijentu, Milica Bakić-Hejden iznosi teško oborivu hipotezu da imajući u vidu interes Britanske krune za Indiju, Orijent ne može biti neopipljiva geosimbolika. Na taj način, autorka, relativizuje pojedine Saidove zaključke i argumentovano preispituje postavke Marije Todorove. Pitanje odnosa Orijenta i Okcidenta, vraća nas korak unazad, u domaćoj nauci, relativno zanemareno područje Saidovog Orijentalizma koji je na srpskom govornom području doživeo kasno prevođenje.10 Saidovo istraživanje zasnovano na sintezi Gramšijevog shvatanja hegemonije i Fukoovog razumevanja diskursa polazi od pretpostavke o neodvojivosti teksta i dominantne ideologije. Njegov zaključak da je Orijent nastao prikupljanjem materijala i akumulacijom „znanja“ od strane Zapada, istini za volju, esencijalizuje oba dela sveta.11 No, Said ubedljivo pokazuje na koji način nagomilane slike i stereotipi naseljavaju mentalne mape društva da bi Zapad, služeći se imaginacijom, proizvodnjom slika i njihovom distribucijom kroz privlačne i lako shvatljive forme, oblikovao Orijent koji je upotrebljiv u imperijalne i docnije, kolonijalne svrhe. Said na obimnoj građi potvrđuje da su misionari, stručnjaci za jezike i kulture, takozvani orijentalisti, diplomate, novinari i književnici zamislili Indiju, Kinu, Egipat, Irak, Libiju, kao jedan deo sveta, podvrgavši ih imperijalnim slikama i učinivši ih pogodnima za kolonizaciju. Kolonijalizam, stoga, ne podrazumeva samo direktna sredstva poput upotrebe tehnološke moći, već mobiliše intelektualnu snagu.12 Hiljade spisa, književnih dela, slika, dokumentarnih i docnije, igranih filmova, govore u prilog tezi da Orijent čeka zapadnu intervenciju. Takav „orijentalizam“ živi kroz doktrine i teze o „Orijentu“ i „Orijentalcima“ da bi najzad postao zapadni način dominacije i posedovanja vlasti nad Orijentom.
Pojava na koju Said ukazuje uvođenjem termina „orijentalizam“, sačinjena je od preklapanja geografskih, kulturnih i ideoloških mapa. Jugoslovenski prostor je bio jedan od onih na kome su se slamale posledice geosimboličkog i kulturno-geografskog zamišljanja. U orijentalističkom maniru, jug se smeštao sve južnije, zapad sve zapadnije, a Istok sve istočnije. Na ovakvoj logici zasnovane su i debate između jugoslovenskih republika koje su sadržale elemente orijentalističkog govora. Podele na „ruralno“/“urbano“; sa ove i one strane reke; „srednje-evropsko“ i „balkansko“; „orijentalno“ i „okcidentalno“, pred početak dezintegracije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije uzimaju snažan zamah čime se sused diskredituje, da bi se legitimizovalo nasilje nad njim. Tokom rata, vladaju isti diskursi, ali sa neuporedivo jačom snagom. Zamišljanje Drugoga kao orijentalnog, inferiornog, ne prestaje po okončanju rata, već se nastavlja sa osudama i etiketiranjima. Sused je po pravilu je istočniji, prljaviji, kulturno inferiorniji, što ga i čini „kočnicom našeg progresa“ i stoga neprijateljem nas koji smo „kulturniji“, „superiorniji“, nadasve „zapadniji“ i „evropski“. Iznutra ovaj diskurs je u skladu s delovanjem internalizacije prihvaćen i korišćen, pa je reprodukovanje orijentalizma često bilo svodljivo na osmanska svojstva utkana u mentalitet i onog Drugog. Ovo je omogućilo retoričko i jačalo praktično povlačenje granica između „nas“ i „drugih“. U ovom kontekstu, javilo se i novo pitanje koje se nadovezalo na problem identiteta i pozicije Srbije u odnosu na Evropu: „Ko je u Jugoslaviji Evropljanin“? Ovo pitanje je usitnjavalo podele jer je stanovništvo Slovenije i Hrvatske sebe smatralo evropskijim od svojih istočnih suseda koji su etiketirani kao „Balkanci“, uz podsećanje na njihovo „balkanstvo“ nasuprot „evropstvu“ „severnijih republika“.
Jugoslovensko stanovništvo usvojilo je orijentalističku retoriku koju je u procesu mentalnog osvajanja sveta nametao Okcident, a Milica Bakić – Hejden, ovu pojavu naziva „gneždenjem orijentalizma“.13 Orijentalističku paradigmu najčešće su primenjivali istraživači koji žive izvan Srbije. Izmišljanje Ruritanije14 Vesne Goldsvorti doživljava popularnost među širokom čitalačkom publikom. Ozbiljniji, metodološki i teorijski poduhvati dolaze sa američkih univerizeta i koledža i opredeljuju se za znatno smeliju paradigmu postkolonijalizma koja se nadovezuje na Saidov Orijentalizam. Ukoliko je preplitanje balkanizma i orijentalizma imalo negativne posledice koje su dolazile od spolja, ali jednako izazivale podele i konflikte iznutra, ovo nas obavezuje na povratak orijentalističkoj paradigmi i njenoj intelektualno razgranatoj i politički angažovanoj verziji postkolonijalizma.
Postkolonijalna Srbija?
Iako Gajatri Čakravorti Spivak, Homi Baba i Robert Jang, Saidov Orijentalizam shvataju kao baštu iz koje progovaraju subalterni subjekti, promišljanje Balkana kao marginalizovanog regiona još uvek nije dobilo zasluženo mesto u domaćim akademskim krugovima.15 Iznova, među imenima koja istupaju u ime postkolonijalnosti Balkana prepoznajemo stručnjake koji žive i rade u takozvanom Prvom svetu: Dušana Bjelića, Obrada Savića, Tomislava Longinovića. U akademskoj javnosti Srbije, mogućnost da je Balkan narativno/diskurzivno kolonizovani region, zvuči poput nedovoljno opravdane (neozbiljne) optužbe na račun tehnološki moćnijih i kulturno superiornih gospodara. Polemika o mogućnostima primene jedne primarno književne teorije, ili nečega što i nije teorija u pravom smislu već oblik pružanja otpora hegemoniji, deluje poput upuštanja u opasnu avanturu sa neizvesnim ishodom koji bi se možda mogao okončati gnevom tehnološki moćnih i nadasve civilizovanog dela sveta. No, ovakav stav prema postkolonijalizmu dovoljno svedoči o subalternom i mimikrijskom povlačenju u ljušturu inferiornog subjekta koji proizvodi kolonijalni diskurs.16
Za one koji još uvek sumnjaju da bi se Balkan, a sa njim i Srbija mogli uvrstiti u kolonizovane delove sveta, treba podsetiti na zaključke koje postkolonijalni kritičari iznose u proteklih desetak godina. Robert Jang provokativnim i donekle sugestivnim pasusom testira svog čitaoca, pozivajući ga da se prepozna ili ne prepozna kao subalteritet: Da li živite u svetu drugih, svetu koji postoji za druge?17 Izlazeći iz strogih teorijskih i metodoloških okvira, Robert Jang dopušta da se kolonizovanim subjektom oseća onaj čije je društvo postavljeno na periferiju. Ma koliko se ovo, neretko subjektivno osećanje, prećutkivalo u studijama Balkana, internalizacija pogleda Drugoga, onog dominantnog Drugog koji se postavlja kao merilo svih stvari, delilac civilizacijske misije i pravde proizvodi subjekte koji teže, ali ne mogu da postanu „deo Evrope“, „kulturniji“, „civilizovaniji“, „evropskiji“ i „zapadniji“. U Srbiji je ovaj trend automarginalizacije uočljiv tokom skoro tri decenije koje su praćene unutrašnjim, regionalnim, administrativnim, kulturološkim i mnogim drugim podelama. Unutrašnja podeljenost društva svedoči da se ono još uvek nije oporavilo od kulturnih, ekonomskih, političkih trauma i humanih katastrofa koje su nastupile devedesetih godina, a nastavljene dvehiljaditih, tokom tipskih, gotovo stereotipnih konflikata, naizgled izazvanih apsurdima na kojima je počivala izgradnja čitavog društva. Ovakvi konflikti, praćeni raznovrsnim oblicima intervencionizma Okcidenta danas se događaju u delovima Azije i Afrike.
Treći prostor, Treći svet?
Postkolonijalizam koji vraća glas marginalizovanima nije jedini prostor iz koga može progovoriti balkanski subjekt. Postmoderne geografije Edvarda Sodže su kritika po sebi jer ukidaju podele koje se sa centra reprodukuju na marginalizovana društva. To su one koje Srbiju dele na centar i periferiju, urbano i ruralno, civilizovano/necivilizovano, evropsko/antievropsko, podele na ekonomski centar i periferiju. Sodža uvodi koncept Trećeg prostora kao nečega što remeti ustaljeni poredak i takozvane civilizacijske principe.18 Oslanjajući se na Marksovo shvatnje akumulacije kapitala i Fukoovo shvatanje heterotopije, on ističe da je uloga ovakvih mesta da formiraju prostor koji je drugi u odnosu na „naš“, da budu neka vrsta opozicije, igrajući kontrastnu ulogu i postajući „čist“, kada je „naše“ „prljavo“, „uređen“ kada je naše „neuređeno“.19 Pojedini delovi sveta, postavši margine i iskusivši siromaštvo, ostali su zaključani u stanju marginalnosti. Oni ga iznova, opsesivno ponavljaju identifikujući se sa značajnim Drugim i tražeći opoziciju koja je navodni razlog njihovog nezadovoljstva. Oslonjen na Fukoa, Sodža uvodi termin „heterotopija“. Ona je zasnovana na nekoliko principa.20 Ovakva mesta su poput živih bića izložena dugim i iscrpljujućim stanjima koje ostatak društva imenuje krizom. S obzirom na to, značajno ih je izdvojiti iz prostora koji mora da funkcioniše „normalno“, uobičajenim, svakodnevnim, rutinskim tokom. U skladu sa ovim, Srbija se poredi sa haotičnim prostorom kojem stalno preti opasnost od izbijanja novih ekonomskih i političkih kriza. Heterotopija je sposobna da spoji nespojivo. U javnom i privatnom diskursu Srbije, govori se o svakodnevici obeleženoj paradoksima, ovaploćenjima oksimorona.21 Heterotopije su nalik isečcima iz različitih vremena. U njima je moguće otvoriti ono što je prošlo i zatvoriti protok istorije. Diskursi o istoriji koja se ponavlja i o zamrznutosti u istorijskom prezentu ilustruju se brojnim primerima iz političkog života Srbije.22
Balkan i Srbija na poluperiferiji
Jedan od najprovokativnijih pristupa koji bi se mogli primeniti na studije Balkana i Srbije u njegovom referentnom okviru je koncept poluperiferije. On je neodvojiv od postkolonijalizma i postmodernih geografija jer se fokusira na proizvodnju znanja kao suštinu svakog kolonijalizma i neokolonijalizma.23 Ovaj koncept je neophodan u cilju postizanja naučnog i društvenog konsenzusa u vezi sa brojnim problematičnim tačkama u političkom i ekonomskom životu Srbije. Ističući da poluperiferija nije ni geografski ni isključivo geopolitički pojam, Valerštajn pokazuje kako se u sociološkoj upotrebi njome naglašava strukturalna razlika jednog stvarnog i simboličkog dela sveta, u odnosu na centar i u odnosu na perifeiju. Savremeni pristupi prepoznaju tesnu vezu između geopolitičke, istorijske i ekonomske pozicioniranosti srpskog društva između centra i periferije. Između takozvane Zapadne Evrope i Istočne Evrope, nesumnjivo postoje strukturne različitosti, a ne samo simboličke, pa se poluperiferijalnost ogleda u hibridizaciji društava i stalnim naporima da se dostignu standardi centra. Kada je reč o srpskom društvu i drugim poluperifernim društvima, paradigmatičnom bi se mogla smatrati, zaduženost. Ovim osobinama, pridružuju se siromaštvo, socijalne razlike, endemska korupcija, osećanje lične i kolektivne nemoći, povećanje stope kriminala, snižavanje kvaliteta života, reinterpretacija istorije, agresivni nacionalizam, oligarhijska politička struktura.24
‘Smeštanje’ Srbije
Nesumnjivo je da savremenu Srbiju, u referentnom okviru Balkana danas prate kulturni i politički odjeci balkanizacije koja dopušta da se ona sagleda kroz predstavu o graničnosti i koja mobiliše stereotipe o izmeštenosti i posledičnoj „zaostalosti“ za zemljama centra. Slika zemlje smeštene na periferiju balkanizovanog Balkana jednako utiče na autopercepciju i od nje neodvojivu automarginalizaciju. Od balkanizma ostaje neodvojiva postkolonijalnost koja navodi subjekte da o sebi jednako misle kao o inferiornima, onima koji nikada neće doseći standarde Okcidenta, sagledavajući proces smeštanja u njegove simboličke okvire kao kulturnu borbu koja traje više od jednog veka. Ova predstava kulturne borbe dalje polarizuje društvo na zamišljene i „stvarne“ pristalice progresa, demokratski i evropski orijentisane, koliko i na one koji navodno otežavaju „napredak“, a ovome se mogu dodati dalje političke podele koje postaju sve uočljivije vraćajući društvo na diskurse koji su dominirali devedesetih godina dvadesetog veka. Marginalnost Srbije praćena je bilo autostigmatizacijom, bilo uzaludnim pokušajima da se ona samodefiniše kroz afirmativne termine o jedinstvenom kulturnom nasleđu. Osećanje stanovnika Srbija da su pozvani da se saobraze sa kulturom koju prepoznajući kao kulturu Okcidenta, zapravo doživljavaju kao Drugu, menja karakter uporedo sa ekonomskim nezadovoljstvom koje je nastupilo namesto očekivanog višeg standarda. Srbija kao postmoderna geografija spada u društva u kojima se kapital nije akumulirao i koja su posledično ostala izvan Centra, noseći se sa posledicama koje ovakva pozicija podrazumeva.
No uzimajući u obzir da je na taj način postala jedno od društava kojima dominiraju hibridnost, podele, rodna nejednakost, marginalizacija obrazovanja, kulture, nauke, u celini, jedna od onih zemalja čiji stanovnici teže da se afirmišu izvan nje, što vodi zaključku da je njeno stanje postkolonijalno, marginalno, izloženo periferizaciji, ali i da je ona simbolički, kulturno, ekonomski, izmešteni svet. Ona nije Istok i nije Zapad, ali stanje u kome se zatiče nije jedinstveno, već se prepoznavalo i prepoznaje se u drugim društvima koja ne uživaju centralnu poziciju. Sve izraženija marginalizacija društvenih nauka koje mogu da ponude koncepte, teorije i praktična, konstruktivna rešenja u prevazilaženju kriza kojima je ovo društvo izloženo ne daju optimističnu sliku njene budućnosti. Još uvek izrazita nesigurnost prilikom primene postkolonijalne teorije i teorija poluperiferije jednako svedoči o subalternosti Srbije i nemogućnosti da napusti kruženje u okvirima prevaziđenih paradigmi što uslovljava i nemogućnost iznalaženja rešenja koje bi moglo promeniti stanje u kome se nalazi.
Sanja Lazarević Radak
Literatura:
Achearou, Amar: Questioning Hibridity, Postcolonialism and Globalization, Palgrave Macmillan, New York, 2011.
Goldsvorti, Vesna: Izmišljanje Ruritanije, Geopoetika, Beograd, 2005.
Hejden-Bakić, Milica: Varijacije na temu Balkan, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Filip Višnjić, Beograd, 2006.
Hjuson Marina, Stevanović Zoran: Kriminal i društvo Srbije: izazovi društvene dezintegracije, društvene regulacije i očuvanja životne sredine, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2015.
Jang, Robert: Poststrukturalizam: sasvim kratak uvod, Službeni glasnik, Beograd, 2010.
Lazarević Radak, Sanja: Otkrivanje Balkana, Mali Nemo, Pančevo, 2013.
Lazarević Radak, Sanja: Nevidljivi Balkan: prilog istoriji postkolonijalnih geografija, Mali Nemo, Pančevo, 2014.
Lazarević Radak, Sanja: Na granicama Orijenta: predstave o Srbiji u engleskim i američkim putopisima između dva svetska rata, Mali Nemo, Pančevo, 2011.
Leersen, Joep: „Imagologija: povjest i metoda“, Kako vidimo strane zemlje: uvod u imagologiju, (prir. D. Dukić, Z. Blažević) Srednja Europa, Zagreb, 2009.
Pažo, Daniel Anri: Opšta i komparativna književnost, Makedonska kniga, 2002.
Svilar, Predrag: Medijska konstrukcija Zapadnog Balkana Mediterran Publishing, Novi Sad, 2011.
Said, Edvard: Orijentalizam, XX vek, Beograd, 2009.
Said Edvard, Krivotvorenje islama, TRIDVAJEDAN, Zagreb, 2003.
Soja, Edvard, Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real and Imagined Spaces, New York, Wiley, 1996.
Todorova Marija: Imaginarni Balkan, XX vek, Beograd, 1999.
Varisco, Daniel Martin: Reading Orientalism: Said and the Unsaid, Univesity of Washington Press, Seatle and London, 2006.
Wallerstein, Immanuel, „Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis“, Theory and Society, Vol. 3, No. 4 (Winter, 1976), Springer, New York. 1976.
Robert Jang, Poststrukturalizam: sasvim kratak uvod, Službeni glasnik, Beograd, 2010. str. 27. ↩
Joep Leersen, „Imagologija: povjest i metoda“, Kako vidimo strane zemlje: uvod u imagologiju, (prir. D. Dukić, Z. Blažević) Srednja Europa, Zagreb, 2009. str. 83-98. ↩
Daniel Anri Pažo, Opšta i komparativna književnost, Makedonska knjiga, 2002. str. 101. ↩
Marija Todorova, Imaginarni Balkan, XX vek, Beograd, 1999. ↩
Predrag Svilar, Medijska konstrukcija Zapadnog Balkana, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2011. str. 11. ↩
Sanja Lazarević Radak, Nevidljivi Balkan: prilog istoriji postkolonijalnih geografija, Mali Nemo, Pančevo, 2014. str.101. ↩
Ibid., str.102. ↩
Marija Todorova, Imaginarni Balkan, XX vek, Beograd, 1999. ↩
Sanja Lazarević Radak, Otkrivanje Balkana, Mali Nemo, Pančevo, 2013. str. 37. ↩
Edvard Said, Orijentalizam, XX vek, Beograd, 2009. ↩
Daniel Martin Varisco, Reading Orientalism: Said and the Unsaid, University of Washington Press, Seatle and London, 2006. p. 232. ↩
Edvard Said, Krivotvorenje islama, TRIDVAJEDAN, Zagreb, 2003. str. XL ↩
Milica Bakić-Hejden, Varijacije na temu Balkan, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Filip Višnjić, Beograd, 2006. str. 20. ↩
Vesna Goldsvorti, Izmišljanje Ruritanije, Geopoetika, Beograd, 2005. ↩
Sanja Lazarević Radak, Nevidljivi Balkan: prilog istoriji postkolonijalnih geografija, Mali Nemo, Pančevo, 2014. str. 131. ↩
Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, Helen Tiffin, The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-colonial Literatures, Routledge, London, New York, 2009. p. 6. ↩
Robert Jang, Postkolonijalizam: sasvim kratak uvod, Službeni glasnik, Beograd, 2013. str. 13. ↩
Edvard Soja, Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real and Imagined Spaces, New York, Wiley, 1996. p. 27-20. ↩
Amar Achearou, Questioning Hibridity, Postcolonialism and Globalization, Palgrave Macmillan, New York, 2011. str.119. ↩
Ibid. ↩
Sanja Lazarević Radak, Na granicama Orijenta: predstave o Srbiji u engleskim i američkim putopisima između dva svetska rata, Mali Nemo, Pančevo, 2011. str. 144. ↩
Ibid. ↩
Immanuel Wallerstein, „Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis“, Theory and Society, Vol. 3, No. 4 (Winter, 1976), Springer, New York, 1976. p. 461-483 ↩
Marina Hjuson, Zoran Stevanović, Kriminal i društvo Srbije: izazovi društvene dezintegracije, društvene regulacije i očuvanja životne sredine, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2015. str. 18-20. ↩
Leave a Reply