Istorija stradanja modernog Irana

Istorija stradanja modernog Irana
Narod u javnoj kuhinji tokom gladi 1917-1919

Prostor na kom se nalazi današnji Iran poprište je mnogih uspona i padova civilizacija, koje su svaka na svoj način oblikovale ono što danas nazivamo Iranom. Kao i u ostalim dijelovima svijeta, tok istorije se drastično ubrzao u modernom dobu globalne povezanosti. Za prekretnicu moderne istorije Irana može se uzeti 1908. godina kada je otkrivena nafta na sjeveru zemlje. Tada su Britanci pokazali značajnije interesovanje za ovo područje, te su 1909. osnovali Anglo-Persijsku naftnu kompaniju uz pomoć koje su kontrolisali proizvodnju i izvoz iranske nafte. Britanci su sa carskom Rusijom podijelili tadašnju Persiju na kolonijalne zone uticaja. Tokom Prvog svjetskog rata, iako tehnički neutralna, na prostoru Persije su se vodile bitke između ruske, britanske i otomanske vojske. Usljed okupacije, profiterstva, suša i konfiskacije hrane za prehranu vojske, na području Persije raširila se glad, a sa njom i bolesti, koje su oduzele najmanje 2 miliona života između 1917. i 1919. Iranski istoričar M. G. Madjd u svojoj knjizi Velika glad i genocid u Persiji 1917-1919, navodi da bi broj umrlih mogao biti između 8 i 10 miliona1, na osnovu prijeratne populacije Persije. Britanci su za glad krivili persijsku vlast, iako su za potrebe vojske zauzeli puteve, te otkupili i oduzeli velike količine hrane. Persijska vlada poslala je SAD-u zahtjev za pomoć od 2 miliona dolara 1918. koji je odbijen. Na kraju rata Britanci su bezuspješno pokušali uspostaviti protektorat, a nakon rata na vlast dolazi dinastija Pahlavi.

Pučem 1925. na vlast dolazi Šah Reza Pahlavi, koji 1935. mijenja ime zemlje u Iran. Britanci su kroz svoju kompaniju i dalje kontrolisali sve naftne resurse. Iako je Šah proglasio Iran neutralnim u Drugom svjetskom ratu, Britanci su vršili pritisak da se iz Irana izbace svi njemački državljani usljed straha da bi mogli sabotirati britanska naftna postrojenja. Krajem avgusta 1941. Britanci su sa Sovjetskim savezom izvršili invaziju na Persiju sa ciljem otvaranja kopnenih linija snabdijevanja SSSR-a tokom njemačke invazije, nakon čega je Šah abdicirao u korist svog sina Muhameda Reze Pahlavija. Iran, SSSR i Velika Britanija su u januaru 1942. potpisali pristupanje tripartijskoj alijansi, u kojoj su se saveznici između ostalog obavezali da će brinuti o iranskom narodu, kao i podjelu zona odgovornosti na sovjetsku na sjeveru, britansku na jugu i iransku u centralnom dijelu zemlje. Ulaskom SAD-a u rat, Britanci i Amerikanci preuzimaju kontrolu nad prugama u Iranu, kao i polovinom državnih i privatnih kamiona, usljed čega dolazi do kolapsa logističkih sistema za transport hrane unutar Irana, kao i značajnog smanjenja poljoprivredne proizvodnje. Situacija počinje da se pogoršava sredinom 1942, kada iranske vlasti upućuju apel američkim i britanskim vlastima za 160 000 tona žita sa kojim bi mogli da izdrže do žetve 1943, na koji su im Britanci odobrili 30 000 tona. Za sve teže uslove Britanci i Amerikanci su optuživali iranske vlasti kao nesposobne da povećaju proizvodnju i distribuciju hrane, time pravdajući svoje odbijanje da pomognu. Pojavom gladi došlo je do pogoršanja životnih uslova, a dalje i do razvoja zaraznih bolesti. Uslovi su naročito užasni bili u britanskoj zoni. Britanci su odbijali sve molbe za pomoć dok se kontrola nad iranskom valutom ne prebaci sa iranskog parlamenta, što je i učinjeno krajem 1942. Ipak, Britanci odugovlače sa potpisivanjem sporazuma sa Iranom i SAD-om o raspodjeli hrane, nadajući se daljim političkim olakšicama od iranskog parlamenta, dok SSSR u međuvremenu šalje 7500 tona žita iz Azerbejdžana da olakša situaciju. U decembru 1942. u Teheranu počinju nemiri nezadovoljnog stanovništva, koje vojska i policija nasilno guše. Usljed ovih događaja dolazi do pada tadašnje iranske vlade i daljeg britanskog odgađanja isporuke pšenice. Situacija se nastavila pogoršavati početkom 1943, sve do aprila iste godine kada Sovjetski Savez kreće sa isporukama žita, nakon čega im se kasnije pridružuju i Amerikanci. Iako su količine pristigle hrane bile dovoljne, usljed loše logističke organizacije u britanskoj zoni odgovornosti, glad je nastavljena i tokom 1943. Iranski istoričar M. G. Madjd procjenio je da je usljed tokom gladi 1942-1943 u Iranu umrlo između 3 i 4 miliona ljudi2.

Nakon nacionalizacije Anglo-Iranske naftne kompanije u martu 1951, dolazi do britanske blokade luke Abadan u kojoj se nalazila rafinerija i iz koje se izvozila iranska nafta, a zatim i sankcija i povlačenja britanskih radnika iz Irana. SAD, Belgija, Švedska, Holandija, Pakistan i Zapadna Njemačka odbile su iranske molbe da pošalju svoje stručnjake da zamjene britanske, time podržavajući Britaniju u borbi protiv nacionalizacije. U avgustu 1953. CIA i MI6 organizuju puč kojim ruše demokratski izabranog premijera Mohameda Mosadika i omogućavaju diktaturu šaha Mohameda Reze Pahlavija. Da bi zbacili popularnog premijera, CIA je angažovala najozloglašenije teheranske kriminalce i plaćenike koje su dovozili kamionima i autobusima iz drugih dijelova zemlje da bi pravili nerede po Teheranu. Tokom ovih sukoba poginulo je između 300 i 800 ljudi, a nakon puča veliki broj pristalica svrgnutog premijera je zatvoreno, mučeno i poubijano. Nakon puča nacionalizacija je ukinuta.

Narednih 26 godina šah vodi proameričku politiku. Iran se priključuje Bagdadskom paktu (CENTO) sa Irakom, Pakistanom, Turskom i Velikom Britanijom, koji su finansirale SAD, sa ciljem borbe protiv SSSR-a na njihovoj jugozapadnoj granici. Uprkos značajnim rezervama nafte, šahovi pokušaji provođenja reformi nisu doveli do značajnog poboljšanja životnog standarda stanovništva, već do bogaćenja vladajuće manjine. Hapšenje ajatole Rusole Homeinija 1963. prouzrokovalo je nerede u Iranu, u kojima je prema navodima pristalica Homeinija policija ubila čak 15 000 ljudi. Nakon kućnog pritvora, ajatola Homeini je protjeran iz Irana 1964.

Nezadovoljstvo naroda stanjem u Iranu usljed sve veće inflacije i siromaštva, šah je pokušao suzbiti represijom uz pomoć tajne službe (SAVAK-a) i uvođenjem jednopartijskog sistema 1975. Početkom 1978. dolazi do demonstracija koje policija pokušava nasilno ugušiti, pri čemu ubijaju više stotina demonstranata. Ipak protesti se nastavljaju, te dovode do svrgavanja šaha sa vlasti. Procjenjuje se da je između 6 i 9 miliona ljudi učestvovalo u protestima na njihovom vrhuncu, što ove proteste čini najvećim u istoriji. U revoluciji koja je uslijedila na vlast dolazi ajatolah Homeini i Iran postaje islamska teokratija. U post-revolucionarnom Iranu izbija više pobuna protiv ajatoline vlasti, pri čemu je u ovim borbama stradalo preko 10 000 ljudi. Ipak, Homeini konsoliduje vlast, a nakon talačke krize sa američkom ambasadom, Iran postaje jedan od najvećih neprijatelja SAD-a, pod čijim ekonomskim sankcijama je i danas.

U septembru 1980. Irak pod vlašću Sadama Huseina napada Iran sa ciljem da iskoristi nestabilnost. Uhvativši Iran kompletno nespremnim za napad, Irak ostvaruje određene uspjehe, ali već tokom 1982. Iran uspjeva istjerati iračke trupe sa svoje teritorije. Strahujući od širenja islamske revolucije, SAD uklanjaju Irak sa liste terorističkih zemalja, te pomažu irački režim. Tokom ovog rata Irak je koristio hemijsko naoružanje. Rat završava tek 1988, bez značajnih uspijeha na obe strane. Procjenjuje se da je u njemu stradalo između 500 000 i milion ljudi.

Iz moderne istorije Irana može se jasno uočiti kako je došlo do toga da ova država bude takva kakva je danas. Usljed konstantnog imperijalističkog pritiska, prvo britanskog, a poslije američkog, narod Irana je doživio epohalna stradanja. Imperijalističko uplitanje u Iran vojnim, obavještajnim i ekonomskim mjerama traje i dalje. S obzirom da se genocid nad iranskim narodom ne uklapa u moderne istorijske narative, isti je uglavnom zanemaren i zaboravljen.


  1. Majd, Mohammad Gholi (2003). The Great Famine and Genocide in Persia, 1917-1919. University Press of America 

  2. Majd, Mohammad Gholi (2016). Iran under Allied Occupation in World War II: The Bridge to Victory & A Land of Famine. University Press of America