Našička afera je jedan od najvećih i najkontroverznijih korupcijskih skandala iz vremena Kraljevine Jugoslavije, okončan sudskim putem. „Okean korupcije”, kako je svojevremeno afera nazivana, bio je predmet ogromnog interesovanja domaće javnosti o čemu svedoči dvadesetak knjiga objavljenih na ovu temu. Sudski proces je bio vrlo kompleksan i obuhvatao je niz međusobno odvojenih slučajeva nezakonitog poslovanja firme Našička d.d. koja je bila jugoslovenski ogranak multinacionalne kompanije Union des usines et des exploitations forestieres de Nasic a.s. Tokom istrage ustanovljeno je da je u nezakonito poslovanje Našičke d.d. bilo umešano više desetina državnih funkcionera i činovnika, kao i da je zbog toga državni budžet bio oštećen za milionske iznose.

Union des usines et des exploitations forestieres de Nasic a.s. bila je najveća kompanija za eksploataciju i obradu drveta u to vreme u Evropi. Preduzeće je nastalo u Austro-Ugarskoj, a posle Prvog svetskog rata nastavilo je sa radom kao multinacionalna kompanija, koja je imala ogranke u Mađarskoj, Čehoslovačkoj, Austriji, Nemačkoj, Rumuniji i Jugoslaviji. Predstavništvo kompanije u jugoslovenskoj Kraljevini nosilo je naziv Našička tvornica tanina i propila d.d. (dalje Našička d.d.) sa sedištem u Zagrebu. Prema podacima iz 1925. godine u firmi je radilo 373 službenika, 4800 kvalifikovanih radnika sa stalnim zaposlenjem i oko 10 000 sezonskih radnika. Našička d.d posedovala je sopstvenu prugu u dužini od 582 kilometra, železnička postrojenja, železničke radionice, ciglane, kamenolome, livnice, brusionice, remorkere i šlepove na Savi i Dunavu. Manjim delom firma je ekspolatisala sopstvene šumske komplekse, a većim, one koji su se nalazili u posedu države. Dobijanje državnih koncesija bila je upravo jedna od „tajni” uspeha kompanije. Takođe, Našička d.d. imala je poslovnu saradnju sa državom, u vidu isporuke drvne građe i železničkih pragova.

Afera je započela hapšenjem više direktora Našičke d.d. jula 1934. godine pod sumnjom da su odgovorni za unošenje netačnih podataka u poslovne knjige firme, odnosno da su izvršili krivično delo utaje poreza. Istragom vođenom do maja 1935. godine utvrđeno je da je utajen porez iznosio oko 230 miliona dinara. Postojala je sumnja da je Našička d.d. nanela štetu državnom budžetu za daleko veći iznos novca, ali to se nije moglo dokazati na osnovu dokumentacije o poslovanju firme. Takođe, pored utaje poreza otkrivene su i mnoge druge nezakonite aktivnosti Našičke d.d.

Zbog obima i specifičnosti zloupotreba ustanovljen je poseban sud. Njegov rad trajao je od maja do novembra 1935. godine. Ukupan broj osumnjičenih koji su imali poslovne i privatne odnose sa Našičkom d.d. bio je 1.400 lica. Među njima se nalazio i veliki broj političara Kraljevine Jugoslavije, bivših i aktuelnih državnih funkcionera: Milan Stojadinović, Lazar Marković, Đura Janković, Stanko Švrljuga, Želimir Mažuranić, Voja Marinković, Dragiša Cvetković i drugi. Jedna od kontroverzi našičkog procesa ogledala se u tome što navedene političare sud nikada nije pozvao radi svedočenja o vezama sa Našičkom d.d. Od preko hiljadu inkriminisanih dela vezanih za aferu, državni tužilac dr Benjamin Maurović je iskoristio samo stotinak. Takođe, nijedno od više hiljada zaplenjenih pisama, među kojima su pojedina sumnjičila istaknute političare, nije upotrebljeno u procesu, niti je ikada javno pročitano. Iz tog razloga, ostala je sumnja  da je sudski proces u Našičkoj aferi vođen selektivno i da su najvažniji akteri zloupotreba državnog položaja izostavljeni sa optužnice.

Od 1.400 osumnjičenih, 106 lica izvedeno je pred sud. Pored generalnog direktora Našičke d.d. Aleksandra Sohra i drugih čelnih ljudi firme na optuženičkoj klupi našlo se 72 državna funkcionera i činovnika. Među njima su bili: dva narodna poslanika (od kojih jedan bivši ministar pravde), službenici ministarstva, državni inspektori, kontrolori, savetnici, šefovi poreskih uprava, sreski načelnici, opštinski beležnici, opštinski blagajnici, veliki broj železničkih službenika raznih kategorija i dr. Oni su optuženi za različite vrste zloupotrebe državnog položaja zarad pridobijanja materijalne koristi, koja je iznosila u opsegu od nekoliko stotina do milion dinara.

Kakvi su vidovi kriminalnih radnji činjeni, prema nalazu suda, ukazuju, između ostalih, sledeći primeri. Dr Nikola Nikić, bivši ministar pravde, primio je mito u iznosu od 900 hiljada dinara jer je kao narodni poslanik i član skupštinskog odbora za agrar ometao donošenje Zakona o šumskom agraru koji je imao za cilj oduzimanje šumskih kompleksa od veleposednika. Nikić se u odbrani pozivao na imunitet narodnog poslanika i na to da je novac primio kao advokat Našičke d.d. Dr Dragoljub Jevremović je kao narodni poslanik primio mito u iznosu od 200 hiljada dinara kako bi glasao za donošenje Zakona o porodičnim fideikomisima u obliku koji je odgovarao pojedinim licima iz Našičke d.d. Jevremović je priznao da je primio navedenu sumu ali sa obrazloženjem da je to bila uplata firme za akcije u njegovom novinskom listu Štampa. Žika Živanović, viši šumarski činovnik, primio je mito u iznosu od 1 milion dinara jer je kao taksator Petrovaradinske imovne opštine lažno procenio vrednost šumskog kompleksa koji je firma Podravina d.d., ogranak Našičke d.d., prodala navedenoj opštini. Živanović je namerno precenio bonitet šume i zemljišta utvrđujući cenu od 86 miliona dinara, dok je stvarna vrednost bila oko 37 miliona dinara. Na taj način nesavesni činovnik oštetio je državu za oko pedeset miliona dinara. Mavro Sulić primio je mito u iznosu od 145 hiljada dinara jer je kao šef poreske uprave u Našicama nezakonito umanjio visinu dopunske takse, koju je Našička d.d. trebala da isplati po osnovu kupovine imanja izvesnog grofa Majlata. Teodor Jelovac, šef poreske uprave u Našicama, primio je mito u iznosu od 150 hiljada dinara da bi zauzvrat nezakonito umanjio visinu prenosne takse sa šest na dva odsto koju je Našička d.d. trebalo da plati za kupovinu pomenutog imanja. Zbog toga je državnom budžetu naneta šteta od oko 2,5 miliona dinara. Ervin Sotir, službenik ministarstva finansija u Beogradu, primio je mito u iznosu od 240 hiljada dinara jer je odobrio visinu prenosne takse od dva odsto za kupovinu Majlatovog imanja.

Pored navedenih zloupotreba, indikativan je rad državnih komisija za procenu kvaliteta drvne građe i železničkih pragova koje je Našička d.d. isporučivala državi. Prema izjavi generalnog direktora Našičke d.d. Aleksandra Sohra sve državne komisije koje su vršile inspekciju isporuka bile su podmićene. Dogodilo se samo jednom da je jedan član komisije odbio mito. Najtragičnija posledica korumpiranosti državnih službenika bila je železnička nesreća prouzrokovana trulim železničkim pragovima proizvedenim u Našičkoj d.d. U nesreći je jedno lice izgubilo život, a firma se trudila da uz pomoć veza u vladi zataška slučaj.

Možda najkontroverzniji segment Našičke afere je bio epilog ponovljenog sudskog postupka, sprovedenog na osnovu žalbe osuđenih, 1936. godine. Tokom novog procesa došlo je do značajnog obrta, s obzirom da su prvobitne višegodišnje kazne zatvora glavnih aktera zamenjene višemesečnim, dok su pojedini počinioci oslobođeni. Tako su Dr Nikola Nikić i dr Dragoljub Jevremović oslobođeni uz obrazloženje da su u vreme kada su primili novac od Našičke d.d. bili narodni poslanici, a ne državni službenici. Iz tog razloga nisu mogli krivično da odgovaraju. Između ostalog, i Žiki Živanoviću sud je smanjio trogodišnju kaznu zatvora na jednoipogodišnju.

S obzirom na ovakav konačan ishod procesa, ali i svih ostalih nedostataka koje su ga pratile od početka, u javnosti je ostalo uverenje da je suđenje u slučaju Našičke afere sprovedeno vrlo manjkavo, da glavni učesnici nisu ni izvedeni pred lice pravde, kao i da su krivci preblago kažnjeni. U svakom slučaju, sama afera je veoma snažno potresla državni i pravosudni sistem Kraljevine Jugoslavije i još jednom potvrdila opšte prisutno uverenje da je korupcija vrlo široko rasprostranjena u redovima državnih činovnika, svih hijerarhiskih nivoa. Pored toga, ona je ukazala i na veliku slabost države u sprečavanju nezakonitog delovanja vlasnika krupnog kapitala, kakav je bila Našička d.d. koja je bila u stanju da sebi prilagođava zakone i propise, dobija unosne državne koncesije, nezakonito prisvaja šumske posede, čini razne poreske malverzacije i sl.

 

Goran Antonić