Krajem devetnaestog veka stasala je u Habzburškoj monarhiji jedna mlada revolucionarna generacija Srba i Hrvata, nadahnuta radikalno „naprednim” idejama: populističkim, anarhističkim i socijalističkim. Gotovo do jednog ovi mladi ljudi su želeli propast Austro-Ugarske, a mnogi su uz to bili i za ujedinjenje Južnih Slovena u jedinstvenu suverenu državu, s uređenjem republikanskog tipa, demokratskim političkim ustanovama i nekim oblikom socijalističke organizacije privrede. U jugoslovenskoj istoriografiji poznati kao „Revolucionarna omladina”, ovi mladi ljudi nisu zastupali nikakvu ni koherentnu ni razvijenu ideologiju. Njihove ideje vodilje retko su bile marksističke; drugi uticaji su bili značajniji, recimo Prudonov, dok bi se najvažnijim mogao smatrati uticaj ruskih revolucionarnih mislilaca devetnaestog veka.
Ovi mladi revolucionari su, s romantičnim oduševljenjem, verovali u neminovnost nacionalne i društvene revolucije, uz učešće narodnih masa. Narod je, pak, valjalo nadahnuti i voditi ka revolucionarnoj akciji; za to su hrabri i samopožrtvovani pojedinci bili neophodni. Takve ideje, kao i primeri revolucionara devetnaestog veka, vodili su gotovo nužno ne samo stvaranju malih revolucionarnih grupa i tajnih društava, već i diletantskim pokušajima ubistva visokih austrougarskih civilnih i vojnih službenika. Mnogi od izvršilaca su postali poznate, čak legendarne ličnosti u očima mladih, a ponekad i u širim slojevima stanovništva.
„Revolucionarnu omladinu” su uglavnom činili studenti i srednjoškolci. Većinom su – naročito medu Srbima – bili poreklom iz nepismenih ili polupismenih seljačkih porodica. Portret tipičnog mladog revolucionara toga doba – Hrvata ili Srbina svejedno – istakao bi njegovu inteligenciju, lično poštenje i hrabrost, spojene s istinskom ljubavlju za svoj narod. Istovremeno ne bi mogli ostati neprimećeni njegov manjak sistematskog obrazovanja, naivni romantizam njegovih političkih stanovišta i sklonost revolucionarnom nasilju. Borbenost i ostrašćenost „Revolucionarne omladine” bih su delom reakcija na sve opresivnije mere austro-ugarskog režima. Mladi su, takođe, uviđali da umerenjaci i reformisti nisu uspeli da bitno poboljšaju status Južnih Slovena u Habzburškoj monarhiji, a dodatno ih je radikalizovala i svest o denacionalizujućim pritiscima mađarskog nacionalizma, posebno u Hrvatskoj.
Nacionalni sastav „Revolucionarne omladine” bio je mešovit, hrvatsko-srpski, uz učešće bosanskih muslimana. Njihova mešovita srpskohrvatsko-muslimanska revolucionarna udruženja često su prerastala u čvrsta bratstva jugoslovenskih revolucionara. Najbolji primer predstavlja „Mlada Bosna”, bosansko-hercegovačka revolucionarna organizacija mladih Srba, Hrvata i Muslimana, čiji je član Gavrilo Princip 28. juna 1914. u Sarajevu izvršio atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda.1
Postojala je važna veza između radikalizma u društvenim pitanjima i radikalizma u nacionalnom pitanju. Revolucionarni južnoslovenski socijalista najčešće je bio i nacionalni revolucionar koji se bori za uništenje Austro-Ugarske. On je, pored toga, verovao i u nacionalno jedinstvo svih Južnih Slovena i u nužnost stvaranja njihove jedinstvene države. Preplitanje ova dva radikalizma – „naprednog” i nacionalnog – moglo bi se pripisati težnji da se traga za radikalnim rešenjima u svim domenima političkog i društvenog života (te stoga i za radikalnim rešenjima nacionalnog pitanja), čim se padne pod uticaj ma koje vrste političkog radikalizma (u ovom slučaju, levog – revolucionarnog). Međutim, opredeljenje za jugoslovenstvo nije tako lako shvatljivo. Kako to da su toliki revolucionarni socijalisti verovali u nacionalno jedinstvo Južnih Slovena i u potrebu stvaranja nezavisne i jedinstvene južnoslovenske države? I drugi su oblici radikalnog nacionalizma bili mogući: „napredna” revolucionarna strast mogla se spojiti s isto toliko strastvenom verom u, recimo, stvaranje velike Hrvatske ili velike Srbije. Takođe, pošto su levi radikali, većinom, bili i internacionalisti, zbog čega su uopšte tom revolucionarnom kosmopolitizmu dodavali i veru u jugoslovenstvo?
Brojni radikali su se opredeljivali za jugoslovenstvo iz sledećih razloga:
1) Mada nije ni bilo tog internacionalizma, ni kosmopolitizma koji bi, sami po sebi, bili u stanju da vode ka ideji jugoslovenskog ujedinjenja, pošto su, već po definiciji, bili oslobođeni svake nacionalne, etničke, kulturne i jezičke sadržine, ipak su, ako se do njih iskreno držalo, internacionalističke i kosmopolitske vrednosti mogle da doprinesu jačanju jugoslovenstva medu pripadnicima raznih naroda time što su razvijale saradnju i jedinstvo među mladim srpskim, hrvatskim i muslimanskim revolucionarima.
2) „Progresivni” revolucionar bio je antiklerikalac i, često, ateista. Za Hrvate, Muslimane i Srbe su konfesionalne odnosno religijske razlike bile važan element nacionalnog identiteta i izvor kulturne različitosti (a u slučaju Srba i čuvar sećanja na srpsku srednjovekovnu državu). Ateistička i antiklerikalna shvatanja težila su brisanju tih razlika, te stoga i lakšem uspostavljanju jedinstva. U odnosu na ideju južnoslovenskog ujedinjenja nije bilo bitnih razlika izmeñu južnoslovenskih liberalnih demokrata i „naprednih” revolucionara. To se lako može razumeti uzme li se u obzir da su se, posebno kada je reč o religiji i crkvi, ideje i vrednosti i jednih i drugih, temeljile na baštini prosvećenosti i tradiciji evropskog kritičkog racionalizma. Za razliku od liberalnih demokrata, međutim, ateizam i antiklerikalizam revolucionarnih socijalista su bili radikalni i potpuni.
3) Premda ponekad zaljubljen u epsku poeziju i uspomene na srednjovekovne države, revolucionarni socijalista je, uglavnom ipak bio „neprijatelj” istorije i radikalni kritičar tradicije. On je istoriju posmatrao u svetlu klasne borbe, ugnjetavanja i eksploatacije. Pravni kontinuitet hrvatske države još od srednjeg veka nije mogao, na primer, da bude temelj njegove političke svesti, budući da on prema njemu nije osećao ni lojalnost ni privrženost. Tako je, posredstvom svog radikalizma, „napredni” revolucionar gubio deo svoje nacionalne svesti – onaj, kako bi ga on opisao, „nazadan” i „reakcionaran” deo. Ova vrsta redukcije hrvatske i srpske nacionalne svesti otklanjala je onu krajnje značajnu istorijsku razliku među njima i međusobno ih približavala.
4) Usredsređenost „naprednih” revolucionara na društvene probleme težila je brisanju političkog značaja nacionalnog identiteta. I ovde nailazimo na srodnost s opredeljenjima liberalno-demokratske ideologije hrvatsko-srpske koalicije. Usredsređenost na društvene probleme pre svega je značila zaokupljenost seljaštvom, pošto su radnici bili malobrojni. Viđeno očima revolucionara, seljaštvo se javljalo kao eksploatisana proleterska grupacija, koja živi izvan istorije – sem, razume se, ukoliko joj je žrtva – ostajući večnim plenom nepatriotskih elita (feudalnih, svešteničkih, monarhističkih, birokratskih i kapitalističkih). „Napredni” revolucionari toga doba nisu videli posebnih razlika između hrvatskih i srpskih seljaka, a za njih su samo seljaci i radnici bih pravi narod i prava nacija.
Izvod iz: Djilas, A. (1990). Osporavana zemlja: Jugoslovenstvo i revolucija. Beograd: Književne novine.
Prevod: Vera Vukelić i Aleksa Đilas
Priprema: Princip.info
O idejama Mlade Bosne vidi: Palavestra (1965). Istoričari, objašnjavajući zbog čega je baš srpska omladina, uoči Prvog svetskog rata, bila najradikalnija u traženju promena političke i društvene strukture, odnosno nacionalnih odnosa, obično navode tri razloga: 1) podsticanje srpske i crnogorske pobede u Prvom i Drugom balkanskom ratu; 2) izuzetno težak položaj srpskog seljaštva u Bosni i Hercegovini (Austro Ugarska nije, po okupaciji Bosne i Hercegovine 1878, sprovela očekivane agrarne reforme i većina zemlje je ostala u rukama muslimanskih begova); 3) progon srpskih političara u Austro-Ugarskoj zbog njihovih naklonosti prema Srbiji i veza s njom. Opšti prikaz položaja Srba u Bosni i Hercegovini i njihovog nacionalnog pokreta na prekretnici vekova može se naći u Istoriji srpskog naroda (19831, tom 6, knjiga 1, „Društvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini” i „Nacionalni pokret u Bosni i Hercegovini” (od Milorada Ekmečića). ↩
Leave a Reply