Beograd se zbog svog specifičnog, pograničnog položaja od samog početka Prvog svetskog rata našao neposredno na liniji fronta. Štaviše prvi vojni sukobi u ratu započeli su upravo austrougarskim napadom na srpsku prestonicu. Borbe oko grada vođene su tokom ratne 1914. i 1915. godine, različitim intenzitetima i uz kraće i duže prekide. Oktobra 1915. udružene nemačke i austrougarske snage zauzele su Beograd, što je bio početak sveobuhvatne vojne kampanje u cilju okupacije Srbije. Pod stranom upravom grad se nalazio do novembra 1918, kada je oslobođen bez borbe, posle vojnog sloma Centralnih sila.

Prve mere za slučaj rata s Austrougarskom, a koje su se ticale prestonice, srpska vlada je donela tokom večeri 25. jula 1914. Samo nekoliko časova nakon što je zvanično odbila Julski ultimatum, vlada je usvojila odluku o evakuaciji grada, s obzirom na njegov nepovoljan vojno-strateški položaj. Sedište vlade i trezori Narodne banke hitno su dislocirani u Niš, dok je Vrhovna komanda premeštena u Kragujevac. Pokazalo se da su sprovedene mere učinjene blagovremeno, budući da je Beograd napadnut ubrzo po objavi rata 28. jula 1914. Već prve ratne večeri manje austrougarske snage su pokušale da se iskrcaju na Savsko pristanište, a istovremeno je izvršeno i prvo artiljerijsko bombardovanje grada. Zanimljivo je da tom prilikom prestonicu nije branila redovna vojska jer je tri dana ranije odlučeno da se jedinice beogradskog garnizona, sastavljene od dela Dunavske divizije I poziva, povuku na ratne položaje izvan grada. Tako su prvi neprijateljski upad spontano sprečili beogradski carinici (tzv. „finansi“), žandarmi, kao i pojedine komite i trećepozivci.

Na samom početku rata srpska vlada nije bila sigurna da li Beograd treba uopšte braniti. Neposredna odbrana grada nije bila predviđena srpskim ratnim planom (1908), prema kom je neprijateljsku vojsku trebalo dočekati u unutrašnjosti zemlje. Sticajem okolnosti ni tvorac plana, načelnik Generalštaba vojvoda Radomir Putnik, nije se zatekao u zemlji kada je rat počeo. Zato je vlada odluku o odbrani Beograda prepustila komandantu Dunavske divizije I poziva, pukovniku Milivoju Anđelkoviću, čije su jedinice držale položaje u zaleđu prestonice. Budući da je koncentracija neprijateljske vojske na beogradskom sektoru fronta bila relativno mala, kao i da je s uspehom odbijao njene pokušaje da pređe Savu, pukovnik Anđelković se odlučio na odbranu Beograda. U pitanju je bila tzv. manevarska odbrana, postavljena na potezu od Vinče do Ostružnice, s glavnim uporištem na Torlaku i frontalnim stranama duž Save i Dunava.

U 1914. glavna ofanzivna dejstva austrougarske vojske bila su usmerena na severozapadne i zapadne krajeve Srbije, zbog čega Beograd u toku te godine nije ozbiljno napadan, mada je neprestano bio izložen pritisku i velikim razaranjima. Neprijateljske snage raspoređene kod susednog Zemuna (jedna ojačana brigada, manje količine teške artiljerije i rečna flotila sastavljena od četiri monitora i tri patrolna čamca) same nisu bile dovoljne za zauzimanje grada, a njihovi napadi bili su više demonstrativnog karaktera. U prve dve nedelje rata učinjeno je nekoliko neuspelih pokušaja forsiranja Save, što je istovremeno pratilo i snažno bombardovanje Beograda artiljerijom s Bežanijske kose, iz Zemuna, iz pravca Ovče i Borče, kao i sa monitora. Za vreme Cerske bitke (12-24. avgust) artiljerijski napadi su intenzivirani, u nameri da se što veći broj srpskih trupa odvuče sa glavnog fronta na Drini. Takođe, 12. avgusta manje austrougarske snage pokušale su da zauzmu i Veliku Adu Ciganliju, ali su tom prilikom pretrpele znatne gubitke.

Posle pobede na Ceru, doneta je odluka o stvaranju posebne vojne formacije radi zaštite prestonice, pod nazivom Odbrana Beograda (3. septembar). Za njenog zapovednika postavljen je general Mihailo Živković, pod čiju komandu su stavljeni: VII pešadijski puk Dunavske divizije I poziva, VII i XI puk III poziva, konjički eskadron iz Dunavske divizije II poziva, divizion poljske artiljerije, tri De Banžove artiljerijske baterije i haubička baterija 120 mm. Sektor fronta na Savi za koji je Komanda bila zadužena protezao se od ušća Kolubare do potoka Srednjaka (oko 8 km od Grocke), obuhvatajući pet odseka: Gročanski, Velikoselski, Gradski, Topčiderski i Ostružnički.

Septembra 1914. jedinice Odbrane Beograda dvaput su privremeno osvojile Zemun. Najpre 10-14. septembra, za vreme kratkotrajne ofanzive srpskih snaga u Srem, a potom i 28. septembra, u akciji čiji je cilj bio da se neprijateljski monitori nateraju na povlačenje iz Zemuna i da se njihov pristup Beogradu spreči postavljanjem mina u Dunav. Pored toga, čete Odbrane Beograda vodile su 21-24. septembra intenzivne borbe za odbranu Velike i Male Ade Ciganlije koju su Austrougari pokušali da zaposednu sa šest bataljona pešadije. U jeku tih borbi (22. septembra) general Gustav Golia, zapovednik neprijateljske vojske kod Beograda, zatražio je predaju grada. Napad na Malu Adu je ponovljen 12-13. oktobra sa tri pešadijska bataljona i uz podršku artiljerije, ali je i tada odbijen.

Sve do jeseni 1914. posebno razorno dejstvo za Beograd imali su austrougarski monitori, protiv kojih srpska odbrana nije imala adekvatno naoružanje. Zato su ozbiljnije akcije protiv neprijateljske flotile otpočele tek po dolasku savezničkih misija i ratne pomoći. Postavljenje prvih minskih prepreka u Savi i Dunavu učinjeno je s manjim zakašnjenjem, nakon stizanja ruskih minera u Srbiju krajem avgusta 1914. godine. Međutim, savezničko dopremanje mornaričkih topova velikog kalibra i specijalnih pancirnih granata, koje su mogle da probiju oklope brodova, znatno se prolongiralo. Prvi napad na monitore pomoću mornaričkih topova desio se tek početkom druge dekade novembra, a njega je izvela francuska mornarička baterija stacionirana na Vračaru.

Novembra 1914. Beograd je ponovo snažno bombardovan, uporedo s jakim ofanzivnim dejstvima neprijatelja na glavnom ratištu u zapadnoj i severozapadnoj Srbiji. Usled konstantnog povlačenja srpskih armija na tom delu fronta, Vrhovna komanda je krajem istog meseca rešila da prestonicu bez borbe prepusti neprijatelju. To je trebalo učiniti u skladu s opštim ratnim planom kojim je bilo predviđeno skraćivanje linije fronta, u cilju koncentrisanja snaga za kontraudar. Jedinice Odbrane grada su 30. novembra i 1. decembra izvršile povlačenje, zauzevši nov borbeni položaj na liniji Kosmaj-Varovnica. Austrougarske trupe su ušle u grad 2. decembra, gde je narednog dana održana trijumfalna vojna parada.

Prva okupacija Beograda trajala je svega 13 dana. Zahvaljujući uspešnoj kontraofanzivi u basenu reke Kolubare, srpska vojska je 11. decembra započela borbe za oslobađanje prestonice. U tzv. „Beogradskoj operaciji“, koja se smatra završnicom Kolubarske bitke (16. novembar-15. decembar), učestvovale su II i III srpska armija, zajedno sa jedinicama Odbrane Beograda. Nasuprot njima stajala je V austrougarska armija, koju je neprijatelj pojačao XIII korpusom, u nameri da sačuva mostobran na sektoru kod Beograda. Uprkos tome, srpske snage su 12. decembra osvojile ključni položaj, Parcanski vis kod Ralje, što je omogućilo proboj neprijateljskog fronta i ubrzano napredovanje, u čemu su odlučujuću ulogu imale trupe Odbrane Beograda. Već sledećeg dana austrougarska vojska je potisnuta s linije Ostružnica-Avala, da bi se noću između 14. i 15. decembra ona definitivno povukla iz grada. To je istovremeno označilo i kraj aktivnog ratovanja u Srbiji i oko prestonice u 1914. godini.

Posle prve okupacije odbrana Beograda je u znatnoj meri poboljšana, naročito protiv neprijateljske flotile i artiljerije. Početkom 1915. u prestonicu su, pored dva ranije dopremljena ruska mornarička topa, stigle četiri engleske i dve francuske mornaričke baterije. Na obalama reka su instalirane torpedne baterije, u martu su iz Rusije došle elekrokontaktne podvodne mine, dok je u proleće iz Engleske upućen jedan torpedni čamac. Iz Francuske je u proleće stiglo osam borbenih aviona, kojima se u leto pridružilo još četiri. Njihova baza nalazila se na Banjici, gde su od juna bila stacionirana i dva ruska izviđačka balona, zajedno sa jednim srpskim. Naposletku, od kraja 1914. u Beogradu počinje da se formira i improvizovana srpska rečna flotila, namenjena prvenstveno efikasnijoj zaštiti prestonice. Baza joj je bila locirana na Savi kod Čukarice, a njenu udarnu snagu činili su jedan oklopljeni brod i nekoliko motornih čamaca. Brodske posade bile su sastavljene mahom od stranaca i omladinaca-dobrovoljaca.

U skladu s opštim vojnim prilikama tokom 1915. na beogradskom frontu je do jeseni uglavnom vladalo zatišje koje su narušavala samo povremena bombardovanja grada i manji ratni incidenti. Tako je u martu kod Vinče od podvodne mine nastradao austrougarski transportni brod natovaren municijom, dok je u maju kod Kožare granatama obalske artiljerije potopljen neprijateljski patrolni čamac. U proleće engleski torpedni čamac dvaput je bezuspešno napao austrougarsku flotilu usidrenu u Zemunu što se, inače, često navodi kao prva poznata upotreba torpeda na rekama. Takođe, posle obaranja prvog neprijateljskog aviona u Srbiji krajem maja 1915. iznad Smedereva, francuski piloti su oborili još jedan, kod Beograda.

Najintenzivnije borbe oko prestonice u Prvom svetskom ratu vođene su oktobra 1915, za vreme zajedničkog pohoda nemačkih, austrougarskih i bugarskih snaga na Srbiju. Jedan od glavnih ciljeva u prvoj fazi tog pohoda, kojim je komandovao nemački feldmaršal August fon Makenzen, bilo je osvajanje Beograda. U skladu s tim, kao i sa negativnim iskustvima sa srpskog ratišta od prethodne godine, neprijatelj je vrlo brižljivo izvršio pripreme za napad na grad, uključujući i koncentraciju nadmoćne vojne sile. Nju su činili VIII austrougarski i XXII nemački rezervni korpus iz sastava III austrougarske armije kojom je upravljao general Herman fon Keveš. Ta operativna grupa je, takođe, imala na raspolaganju i austrougarsku Dunavsku flotilu (devet monitora i 20 drugih brodova), nekoliko avionskih eskadrila i čak više od 300 topova (70 teških), među kojima i 10 merzera 305 mm i tri merzera 420 mm („Debela Berta“), najrazornijeg tadašnjeg artiljerijskog oruđa. Protiv ove vojske nalazile su trupe Odbrane Beograda generala Mihaila Živkovića, koje su imale svega 20 bataljona, dva konjička eskadrona i 77 topovskih oruđa (s najvećim kalibrom 150 mm). U poređenju s protivnikom, srpske jedinice (oko 16.000 boraca) bile su oko četiri puta slabije. Osim toga, one su bile razvučene duž fronta dugog 50 km.

Nemačko-austrougarski napad je počeo 5. oktobra razornim bombardovanjem, u kome je samo narednog dana na grad palo 25.000-30.000 topovskih zrna. Artiljerijska priprema trajala je do jutra 7. oktobra kada je neprijateljska pešadija krenula u osvajanje grada iz dva pravca. Nemci su nastupali preko Save, kod Ade Ciganlije, dok su Austrougari prodirali preko Dunava, kod Kule Nebojša i Dunavskog keja. Budući da su austrougarske trupe uspele da zaposednu gradsko priobalje, srpska vojska je 7. i 8. oktobra nastojala da požrtvovanim jurišima odbije neprijatelja nazad. Pored regularne vojske, u tim borbama su se istakle i jedinice beogradskih žandarma i Sremski dobrovoljački odred. Pred jedan od tih juriša komandant II bataljona X puka, major Dragutin Gavrilović, održao je čuveni govor u kome je pozvao branioce da do poslednjeg polože svoje živote za čast prestonice. Zahvaljujući podršci artiljerije, a posebno monitora, Austrougari su, ipak, održali položaje i potom nastavili da napreduju, mada vrlo sporo usled snažnog otpora. Ključnu ulogu u zauzimanju prestonice odigrale su nemačke jedinice koje su najpre zauzele Veliku i Malu Adu Ciganliju, a potom se preko Čukarice i Topčiderskog brda probile u centar grada, što je branioce dovelo u bezizlaznu situaciju. Trupe Odbrane Beograda povukle su se iz prestonice noću 10/11. oktobra na liniju Erino brdo-Torlak-Petlovo brdo, da bi tri dana kasnije bile potisnute na tzv. avalske položaje. General Živković je planirao da uz pomoć Moravske divizije II poziva izvede kontraudar, ali je, zbog iznenadnog napada Bugara, ta divizija morala da se prebaci na front u istočnu Srbiju. Uskoro je usledilo novo povlačenje, pa je grad definitivno ostao u posedu neprijatelja.

Druga okupacija Beograda trajala je pune tri godine. Tek posle proboja Solunskog fronta sredinom septembra 1918. stvoreni su preduslovi da srpska vojska, uz pomoć savezničke,  preduzme ofanzivu radi oslobođenja zemlje i njene prestonice. Kako su Centralne sile pretrpele potpuni krah na balkanskom ratištu, sprovođenje te ofanzive teklo je velikom brzinom, pa je prethodnica I srpske armije, kojom je komandovao vojvoda Petar Bojović, stigla do Beograda već krajem oktobra. Budući da neprijatelj nije imao nameru da brani grad, u njemu su se u tom trenutku nalazile samo malobrojne nemačke trupe koje su se spremale na povlačenje. Značajniji otpor pružali su jedino austrugarski monitori koji su štitili prebacivanje vojske preko reka. Pre konačnog odlaska nemački vojnici su opljačkali sve radnje od Slavije do Terazija, prekinuli snabdevanje vodom i električnom energijom i digli u vazduh železnički most na Savi. Prestonica je oslobođena 1. novembra kada je u nju ušao konjički eskadron Dunavske divizije, za kojim su uskoro pristigle i druge jedinice. To je, istovremeno, značilo i kraj ratnih dejstava na prostoru Beograda u Prvom svetskom ratu.

Goran Antonić

Literatura:

• Vasa Čubrilović, Istorija Beograda, III, Beograd, 1974.
• grupa autora, Istorija Beograda, Beograd, 1995.
• grupa autora, Agonija Beograda u svetskom ratu, Beograd, 1931.
• Milan Lah, Borbe oko Beograda u septembru i oktobru 1914 godine, Godišnjak grada Beograda, IV, 1957, 483-502.
• Slobodan Radisavljević, Neka dejstva srpske i austrougarske rečne flote u borbama oko Beograda 1914-15. godine, Godišnjak grada Beograda, III, 1956, 459-466.
• Danilo Šarenac, Ruska vojna pomoć Srbiji 1914-1915,
• Slobodan Radisavljević, Artiljerija velike moći u borbama oko Beograda 1915. godine, Godišnjak grada Beograda, V, 1958, 249-261.
• Miloš Drobnjak, Odbrana Beograda 1915. godine, Godišnjak grada Beograda, II, 1955, 443-448.