Aktivnost Draže Mihailovića se, posle Srbije, usmerila na Crnu Goru, istočnu Bosnu i Hercegovinu. Za četnike i narodnooslobodilački pokret istočna Bosna je imala veliki strateškopolitički značaj zbog blizine Srbije i Crne Gore, veza s Vojvodinom, zapadnom Bosnom i Hercegovinom. Četnici, koji su dotle samo po shvatanjima stajali nasuprot narodnooslobodilačkom pokretu, napadajući ustaše i domobrane, a izbegavajući sukobe s okupatorom, sada su, u toku druge ofanzive protiv partizanskih snaga, počeli i otvoreno da rade protiv narodnooslobodilačke borbe. Vojna snaga narodnooslobodilačkog pokreta u istočnoj Hercegovini sastojala se aprila 1942. od oko 10.000 boraca, organizovanih u 14 teritorijalnih i 8 udarnih bataljona. Neprijateljska ofanziva protiv partizanskih snaga u Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku olakšavana je ekstremnom klasnom politikom narodnooslobodilačkog Operativnog štaba za Hercegovinu. Četnički oficiri na hercegovačkoj teritoriji povezani s Crnom Gorom i Srbijom, iskorišćavali su u svojoj propagandi protiv narodnooslobodilačkog pokreta nemačke i ustaške represalije nad narodom, žrtve, glad, zamor, hladnoću, partizansku likvidaciju pete kolone, predstavljenu kao klanje srpskog življa. Prikriveni četnici počeli su da napuštaju odrede, izazivaju pučeve u njima, obračunavaju se s partizanskim štabovima, šire nevericu u uspeh, rovare na slobodnoj teritoriji i u vojnim jedinicama.

U Hercegovini četnici su organizovani pod rukovodstvom italijanskih štabova, dejstvujući kao pomoćne formacije okupatora, pod nazivom Dobrovoljačka antikomunistička milicija. Mihailovićevi emisari, povezani s domaćom zaverom, podsticali su nezadovoljstvo među borcima partizanskih odreda, budili najniže šovinističke instinkte, pozivali na odbranu od krvavog „crvenog terora”, koji preti da zatre sve čestite ljude i rodoljube, podstrekivali na „udare” protiv komandnog kadra i komunista u jedinicama, na njihovu likvidaciju i prebegavanje boraca na italijansku stranu. Četnici su u aprilu 1942. izvršili puč i u Ozrenskom, Romanijskom, Kalinovičkom i odredu „Zvijezda”. Pošlo im je za rukom da nametnu svoj uticaj i u narodnooslobodilačkim dobrovoljačkim odredima, što im je olakšala opšta defanziva partizanskih snaga u Crnoj Gori, istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini. Narodnooslobodilački pokret u Bosanskoj krajini onemogućio je masovniju pojavu četnika i njihovo učvršćivanje, sabijajući ih u gradove i izolujući u oblasti oko Mrkonjić Grada, Banjaluke i Manjače. Borbu za srpske mase, koja se rasplamsavala u jesen 1941, dobio je narodnooslobodilački pokret. Uroš Drenović i drugi četnici izdvojeni iz ustaničkih redova okrenuli su oružje protiv snaga narodnooslobodilačkog pokreta. Grmečki udarni bataljon vodio je borbe aprila 1942. s Drenovićevim četnicima u rejonu Ključa i Ribnika, a novoformirani Grmečki protučetnički bataljon, od 800 boraca, operisao je aprila/maja protiv četničkih jedinica Drenovića, Vukašina Marčetića i Laze Tešanovića. Narodnooslobodilačke snage pretrpele su težak gubitak kada su četnici 2. aprila 1942. ubili kozaračkog heroja dr Mladena Stojanovića, načelnika Operativnog štaba za Bosansku krajinu, koji je bio na meti ustaških progona kao vođa pobunjenika na Kozari. U ustaškoj poternici je stajalo da se radi o „najopasnijem vođi pobunjenika”, koji predvodi najjaču i najveću grupu ustanika „od oko 5000 pušaka”. Lekara iz Prijedora, komunistu i heroja Kozare ustaše su ucenile sa 200.000 kuna.

Podsticanjem bratoubilačkog obračuna između Srba, s jedne, i Hrvata i Muslimana s druge strane, četnici su nastojali, saglasno Mihailovićevoj viziji „Velike Srbije” s etnički čistom nacionalnom teritorijom, da odgovore na ustaške zločine politikom kolektivne odmazde, odmazde nad celim narodima. Za njih su ustaše bili svi Hrvati i svi Muslimani, s kojima se trebalo obračunati u uslovima rata. Druga strana pasivnosti prema okupatorima ili aktivne kolaboracije s njima bila je agresija protiv Muslimana i Hrvata, proglašenih za vinovnike svih nevolja srpskog naroda, koja je vršena u ime nadmoćnosti Srba po završetku rata. Klanja Muslimana u istočnoj Bosni i Sandžaku 1942. i 1942—1943. označila su početak sprovođenja politike revanša i čišćenja nacionalnog područja. Proglašavanje ustaša za glavne protivnike nije, međutim, smetalo četničkim vođama da u proleće 1942. s njima u Bosni sklapaju sporazume, stavljajući se pod „suverenitet” NDH i priznajući poglavnika u zamenu za „streljivo” i druge trenutne pogodnosti; za sklapanje takvih sporazuma dovoljno je bilo da i jednoj i drugoj strani preti opasnost od narastanja narodnooslobodilačkog pokreta ili da su neposredno ugrožene dejstvima partizanskih jedinica. U Kninskoj krajini četnički pokret je napredovao uz italijansku pomoć, pod vodstvom popa Momčila Dujića, razvijajući se na opštečetničkoj platformi i očekivanjima da će Krajina dobiti autonomiju od Rima, a dotle srpski živalj uživati italijansku zaštitu od ustaša. Četnici su pretvoreni u pomoćnu oružanu snagu Italijana protiv narodnooslobodilačkog pokreta i služili kao sredstvo za dalju diferencijaciju srpskih masa na pristalice mira i pokornosti i pristalice nepoštedne borbe protiv okupatora, sa svim žrtvama kojima je ona bila uslovljena. U Hercegovini je za ovaj prvi put bio i Petar Baćović. kao i major Boško Todorović do svoje pogibije. Prve četničke jedinice u Lici, Gorskom kotaru i severnoj Dalmaciji, nastale u procesu ideološke diferencijacije, otpočele su borbu protiv partizanskih snaga, pod okriljem Italijana, aprila i maja 1942. godine. Pokušaji stvaranja četničkih snaga u Slavoniji, na Kordunu i u Baniji nisu međutim uspeli.

Preko svojih opunomoćenika Mihailović je uspeo da se poveže s regionalnim centrima kontrarevolucije i da usmeri njihovu delatnost u skladu sa svojom opštom strategijom. Pri tome je povremeno nailazio na otpore lokalnih komandanata i neprihvatljive pokrajinske zahteve — uslovljene suparništvom i težnjama za isticanjem pojedinaca, kao i specifičnostima situacija u pojedinim regionima, koje su Mihailoviću bile strane — ali ne i na nerazumevanje ili odbacivanje njegove osnovne orijentacije: delimična kolaboracija s okupatorom, obračun s narodnooslobodilačkim pokretom i nacionalistička isključivost. Mihailovićevi predstavnici u Crnoj Gori, Hercegovini, Dalmaciji i Bosni starali su se za sprovođenje njegove politike na ovim terenima udaljenim od „Vrhovne komande”, pre svega za saradnju s Italijanima i sinhronizovanje italijanskih i četničkih operacija protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Slovenački političari u emigraciji, s Mihom Krekom i Alojzem Kuharom na čelu, uključivali su se u kontrarevolucionarna strujanja velikosrpske buržoazije u inostranstvu i u zemlji, šaljući poruke — tajnim kanalima i preko punktova obaveštajnih mreža, posebno preko Vatikana, a javno preko Radio Londona — svojim pristalicama u Sloveniji da ne slede politiku Osvobodilne fronte, da za njih važe isključivo naređenja iz Londona i od Mihailovića kao legitimnog predstavnika vlade i monarhije. Kotrarevolucija u Sloveniji organizovala je maja 1942. odrede „Bele garde”, kolaboracionističke formacije koje su predstavljale i jedan vid legalizacije slovenačkih četnika, koje su se nalazile pod dvostrukom komandom: okupatora i Mihailovićevih opunomoćenika. Nastavljajući da slede politiku obračuna s narodnooslobodilačkim pokretom u toku rata, ove snage su stvorile i ilegalnu organizaciju Slovenska zveza kao kontrarevolucionarni pandan Osvobodilnoj fronti. Za četničkog komandanta u Sloveniji imenovan je major Karei Novak.

Dok je Mihailović podržavao kolaboraciju svojih odreda s Italjanima, tražeći u ovima spas od narodnooslobodilačkog pokreta, saveznička javnost je njegovu aktivnost na strani osovine pretvorila u mit o njegovom otporu nadmoćnom nerijatelju. Posredstvom propagande jugoslovenske vlade u izbeglištvu, kojoj su pomagali britanski i američki inoformativni centri, on je u savezničkoj štampi izrastao u jednog od najvećih vojskovođa u ratu protiv fašizma i japanskog militarizma. Britanci su pomagali četnike ne samo propagandom preko radija već i time što su im slali misije i simboličnu materijalnu pomoć. Narodnooslobodilački pokret je gušen u tišini, osuđen da nepriznat bude uništen italijanskim i nemačkim ofanzivama i četničkim napadima.

Kontrarevolucionarnom frontu pripadale su hijerarhije verskih zajednica u razdeljenoj Jugoslaviji. Srpska pravoslavna crkva bila je žrtva ustaškog terora, nalazila se na oštrici udara bugarskih, albanskih i mađarskih progona, a njen patrijarh sa episkopom Nikolajem Velimirovićem konfiniran u manastiru Rakovica, a kasnije upućen u Dahau. Samo u Bosni i Hercegovini poginulo je u toku 1941. oko 100 sveštenika, među kojima mitropolit dabro-bosanski Petar Zimonjić i episkop banjalučki Platon Jovanović; deo sveštenika je zatvoren ili prebegao u Srbiju, među njima episkopi zahumsko-hercegovački i zvorničko-tuzlanski Nikola Jokanović i dr Nektarije Krulj. U eparhijama na tlu NDH ubijeno je u toku rata ukupno 219 sveštenika, monaha i veroučitelja. Na čelu Srpske pravoslavne crkve nalazio se iz Makedonije prognani episkop skopski Josif Cvijović. Preko svojih velikodostojnika crkva je izražavala lojalnost Nemcima, ali se nije izjašnjavala za svetovne pokrete i stranačke organizacije. Sveti arhijerejski sinod se u leto 1941. obavezao da će lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti i da će uticati preko svojih vlasti i organa na potpunom održavanju reda, mira i pokornosti. Od vernika je traženo da ostanu privrženi svojoj crkvi, koja je trajna i koja je kroz vekove čuvala narod. Izjašnjavajući se za „božansku misiju” crkve, Sveti arhijerejski sinod je odbacivao materijalistički duh. Oktobra 1941. delegacija Srpske pravoslavne crkve je sa mitropolitom Josifom i episkopima Venijaminom i Nektarijem posetila Milana Nedića i izjasnila za smirivanje zemlje koju su ugrožavali razorni elementi, pod kojima su se podrazumevali komunisti. Nedić je istog meseca pisao Nemcima da postoje dva simbola oko kojih se može okupiti srpski narod: kralj i Srpska pravoslavna crkva koji su istovremeno sušta suprotnost ,,Staljinovom liku i crvenoj zastavi”. Pripadnici „Zbora” pritiskali su crkvu da se što jače izjasni za podršku Nediću, a protiv „crvenog demonizma”. Najveći broj sveštenika opredeljivao se za Nedića i Mihailovićev pokret, jer se radilo o odbrani monarhije, moći srpstva i antikomunizmu. Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac aktivno je bio uključen u četničku kolaboraciju. Deo sveštenstva išao je sa narodom, aktivno sudelovao u narodnooslobodilačkoj borbi ili se ograđivao od četničke politike. Na skupovima rodoljubivog sveštenstva proklinjani su nosioci izdaje i narod pozivan u borbu protiv porobljivača. Kao simbol sveštenika, borca i patriote, pripadnici NOP-a navodili su popa Vladu Zečevića, koji je u ratu postao član KPJ. U partizanskim jedinicama bili su 1942. uvedeni verski referenti. Ovu dužnost obavljali su pop Vlado Zečević, pop Blažo Marković i drugi sveštenici u narodnooslobodilačkom pokretu.

Nadbiskupi Alojzije Stepinac i Ivan Šarić, bez obzira na razlike koje su ih delile, smatrali su NDH vaskrsnućem hrvatske države. Proustašku politiku vodio je i biskup banjalučki Jože Garić, koji se isticao antisrpskim programom i radom. Ljubljanski biskup Gregorije Rožman sarađivao je sa okupatorom i „Belom gardom”. Nadbiskup Stepinac je, pre dolaska Ante Pavelića u Zagreb, posetio Milovana Zanića, ministra policije, uzvratio posetu Slavku Kvaterniku, čestitajući proglašenje NDH i svoje žaljenje zbog smrti „vojskovođinog” brata Petra Kvaternika, koji je poginuo u Crikvenici u borbi sa jedinicama Jugoslovenske vojske. Prividno kurtoazno obeležje ovih poseta i izjava u stvari je označavalo putokaz za ponašanje klera i stvaranje propagandne osnove za prihvatanje NDH, što su ustaše uveliko i koristile. U Zagrebačkoj katedrali Stepinac je blagoslovio Slavka Kvaternika, a sutradan po dolasku Pavelića u Zagreb, 16. aprila 1941, nadbiskup je posetio „poglavnika”. U propovedima Stepinac je govorio o pragu „novoga razdoblja života” hrvatskog naroda, misleći na stvaranje NDH. U Katoličkom listu objavljivani su službeni ustaški sadržaji (obrazovanje vlade NDH, Pavelićeva „prisega”, Stepinčeve poslanice u kojima se prihvata NDH). Stepinac je pozivao vernike „da svim silama nastoje i rade oko toga, da naša Hrvatska bude Božja zemlja, jer će samo tako moći izvršiti dvije bitne zadaće, koje kao država imade da izvrši u korist svojih članova”. Nadbiskupova Okružnica svećenstvu zagrebačke dijeceze prenošena je preko radija i čitana na javnim mestima. Vrhbosanski nadbiskup Šarić je u Vrhbosni objavio pesmu Kad sunce sja, „zanosno uzbuđen” Pavelićevim dolaskom na vlast. Pavelić je primio celokupni episkopat na čelu sa Stepincem 26. juna 1941. godine, dva dana pre Vidovdana ili — kako veli Viktor Novak u „predvečerje najkrvoločnijeg masakra, koji je učinjen u NDH”, dok se Pavelić obraćao papi da je čvrsto odlučio da „domovina”, to jest NDH postane „Kristovo Kraljevstvo”.

Rimokatolička crkva je davala u NDH „duhovnike” ustaškim i domobranskim jedinicama. Nadbiskupska konferencija je prihvatila prekrštavanje pravoslavnih, iako je bilo opštepoznato u uslovima krvavih ustaških orgija da je ono samo vid spašavanja života. Progon Srba, Jevreja i Cigana, pa ni pravoslavnih sveštenika nije uznemiravao savest glave rimokatoličke crkve u NDH. Prelazio je i preko pljačke duhovnih ustanova „grkoistočnjaka”. Težnja Stepinčeva da održi određenu meru samostalnosti crkve u odnosu na NDH nije ga dovela u sukob sa svetovnom vlašću. Klerofašizam je bio politička osnova režima. Nadbiskup Stepinac je tek nekim simboličnim protestima u ime progonjenih (da se ne deportuju u prepunjenim furgonima, da se prilikom prekrštavanja ne krše kanonska pravila, itd.) stvarao utisak duhovnog angažmana, ali je bitno da se nije javno zauzeo za srpski narod koji je bio zatiran u NDH. Davao je na drugoj strani sakralno obeležje stvaranju NDH. Zagrebački nadbiskup je protokolarnim nastupima osiguravao dekor kao da nije bila reč o kriminalnom režimu, nego o legalnim institucijama. Bitno je bilo onemogućiti premoć pravoslavlja, ojačati uticaj katoličke crkve i doprineti stvaranju jedine katoličke države na Balkanu. Stepinac je bio napadan i iz emigracije (Vjećeslav Vilder) zbog svog ćutanja koje je praktično bilo i solidarisanje sa ustaškim zločinima. Nasuprot Stepincu i najvećem delu hijerarhije, izuzimajući biskupa mostarskog Alojzija Mišića, koji se užasavao ustaških zločina, iako je pozdravio NDH, i nadbiskupa Josipa Ujčića, koji se zalagao za obustavljanje ustaških zločina, postoji nemali broj sveštenika koji je ostao veran narodu i suprotstavljao se osvajačima i fašistima, naročito u Sloveniji. Među njima moraju se pomenuti: Metod Mikuž, Svetozar Rittig, Vjekoslav Tvrdan, fra Vido Čujak. fra Ivan Vuković, don Andrija Radonić, Franjo Didović, Jože Lampret i drugi.

Reis ul ulema Fehim Spaho prihvatio je maja 1941. ustaški režim. Islamska verska zajednica nalazila se između Muslimana koji su prihvatili NDH i druge muslimanske struje koja se izjašnjavala za autonomni položaj Bosne i Hercegovine. Prihvatanjem NDH deo rukovodstva Jugoslovenske muslimanske organizacije podržao je koncepciju Ante Starčevića i Ante Pavelića o „muslimanskim Hrvatima”. Vrh ove organizacije okupljen oko Džafera Kulenovića odrekao se zalaganja za autonomni položaj Muslimana izjašnjavajući se za Bosnu i Hercegovinu kao „hrvatsku zemlju”. Drugi muslimanski krug se — prema Enveru Redžiću — još aprila 1941. obraćao Nemcima u nastojanjima da obezbedi autonoman položaj, suprotno braći Kulenovićima, Osmanu i Džaferu. Muslimansku peticiju u tom smislu podneo je jedan od prvaka Jugoslovenske muslimanske organizacije — Uzeir-aga Hadžihasanović. Zahtev za autonomijom ove opozicione grupe polazio je od posebnog statusa Bosne i Hercegovine pod nemačkim protektoratom. Redžićeva istraživanja pokazuju da je ova struja autonomista pod nemačkom zaštitom imala protivnika u Zigmundu Kašeu, poslaniku Trećeg Rajha u Zagrebu, a pristalice među nemačkim vojnim i SS krugovima koji su bili rukovođeni nemačkim procenama o većoj efektivnosti korišćenja Muslimana u ratu koji se vodio. Ideološka osnova ovog zahteva Uzeir-age Hadžihasanovića zasnivala se na uverenju ovog kruga Muslimana da je muslimanski svet u Bosni i Hercegovini „vodeći element” a ne neki „privjesak”. Muslimani ove orijentacije smatrali su da pod nemačkim protektoratom mogu biti i bolje zaštićeni u uslovima ratnog haosa. Nastajale su i istorijske analogije iz vremena Austro-Ugarske kada su Muslimani imali važnu ulogu u ostvarivanju „političkih ciljeva Austro-Ugarske Monarhije u Bosni i Hercegovini”, iako su se stara i nova istorijska situacija bitno razlikovale. Nemačka nije zvanično prihvatila ideju o projektu bosansko-hercegovačke autonomije kao posebne upravno-političke jedinice. Muslimanski autonomisti su u posebnim muslimanskim formacijama gledali šansu „oružane samoodbrane”. A krajem 1942. oni su se obratili Adolfu Hitleru posebnim memorandumom u kome su iznosili tezu o svom gotskom, dakle neslovenskom poreklu, navodili svoje antijugoslovensko delovanje u prošlosti, pripadnost ,,300-milionskom islamskom narodu”, tražili izdvajanje iz NDH i konstituisanje „Bošnjaka” u „Bosansku Župu”. Suštinu ovih tvrdnji i zahteva Redžić vidi u težnji da autonomistički pokret sačuva islamsku tradiciju i da se Bosna uključi u sastav Trećeg Rajha, obezbedi samostalnost vakufskih institucija i budućnost feudalnim muslimanskim slojevima u „novom poretku”.

U zimu 1941/1942. obnovile su se u narodnooslobodilačkom pokretu nade da će se rat brzo završiti posle protivofanzive Crvene armije pod Moskvom. Deo kadra je bio uveren da se Vermaht nalazi pred porazom, a saveznička koalicija pred raspadom. Na ove predstave o krizi u međusavezničkim odnosima uticao je prekid veza KPJ s Kominternom; na drugoj strani, one kao da su potvrđivane nastupom četničke kontrarevolucije u Jugoslaviji, podrškom koju je ona dobijala od emigracije u Londonu i Britanaca, teškim vojnim položajem narodnooslobodilačkog pokreta, pritisnutog neprijateljskim ofanzivama i glađu. Uverenost u skori klasni obračun u nacionalnim i svetskim razmerama naglašavana je i u direktivama Vrhovnog štaba i CK KPJ, kao izraz prelaska na „drugu etapu” borbe. No akcenti klasne perspektive još nisu označavali i odbacivanje osnovnih premisa strategije narodnooslobodilačke borbe. Klasna zaoštravanja bila su odranije primetna u Crnoj Gori, i osuđivana od operativnog dela CK KPJ, kao i u Hercegovini, istočnoj Bosni i drugim krajevima, ali se u zimu 1941/1942. naglasak nalazio na promenama u odnosima među saveznicima. Borci, iznureni neprestanim borbama, dočekivali su uspehe Crvene armije pod Moskvom kao vlastite pobede, a Staljinove reči o brzom završetku rata davale su im moralni podsticaj da izdrže u vreme kada su neprijatelji stezali sa svih strana. S iluzijama o stanju na frontovima susrećemo se i kod drugih zaraćenih strana, budući da one predstavljaju uobičajenu pojavu u ratnim neizvesnostima. Daleko je, međutim, bilo bitnije koliko su zablude dugo trajale i kako sù se rukovodeća vojna i politička tela njih oslobađala.

Marta 1942. narodnooslobodilački pokret kritikovala je i Kominterna, smatrajući da KPJ skreće ulevo i sektaši prema drugim antifašističkim snagama, na šta je generalni sekretar KPJ odgovorio da su izvučeni krivi zaključci o nepostojanju „patriotskog fronta” u Jugoslaviji, da se proleterske brigade bore za slobodu naroda i da britanske pristalice nisu napadane kao takve, već kao „sluge okupatora”. Činilac nepoverenja u ratnoj koaliciji zapadnih demokratija i Sovjetskog Saveza bio je potisnut 1941, ali ne i odstranjen, jer je odražavao sukob realnih interesa i različitih klasno-političkih opredeljenja pre rata i u njemu, podozrenja iz predratnog perioda, živih u komunističkom pokretu jednako kao i u građanskim demokratijama. Iz svega toga su proizilazile i ideološke indoktrinacije, kojih su se suprotne strane teško oslobađale. Za jugoslovensku situaciju 1941/1942. bitan je bio stav Velike Britanije prema narodnooslobodilačkom pokretu, koji se izražavao u nedvosmislenoj podršci Mihailovićevim četnicima. Sednica Politbiroa CK KPJ održana u Foči početkom aprila 1942. osudila je klasne napade na jugoslovensku vladu u izbeglištvu i izjasnila se za nastavljanje borbe protiv nje i njenih predstavnika u Jugoslaviji zbog aktivne saradnje četnika s okupatorima. U jugoslovenskom slučaju stvorena je paradoksalna situacija, jer je izbeglička vlada preko svog ministra vojske, čiji su se odredi nalazili u savezu s okupatorima, ratovala, u krajnjoj liniji, protiv antifašističke koalicije. „Levičarenja” su osuđena ne samo zbog odnosa u antifašističkoj koaliciji već i zbog prakse narodnooslobodilačke borbe, koja je sa svom očiglednošću otkrivala da su širokim narodnim slojevima strane parole o osvajanju vlasti klasnim ratom. „Tutnjava” o revoluciji mogla je samo da ide u prilog snagama okupatora i kontrarevolucije. Uvažavajući skoro jednogodišnje iskustvo narodnooslobodilačkog rata, fočanska sednica operativnog dela CK KPJ napustila je shvatanje o svetskoj revoluciji u okvirima drugog svetskog rata, koje se mešalo sa strateškim opredeljenjem KPJ za narodnooslobodilačku borbu, i koje je bilo obnovljeno u jednom kritičnom trenutku za opstanak narodnooslobodilačkog pokreta, a u sklopu krive procene o razlazu u antifašističkoj koaliciji. Bilo je više nego očigledno da je ultralevičarska praksa u pojedinim krajevima razarala narodnooslobodilački pokret i olakšavala vojni napor okupatora i kontrarevolucije da slome otpor partizanskih snaga i da ih privremeno potisnu s terena na kojima su one dotle suvereno gospodarile.

Ugrožavajući komunikacije okupatora i razarajući poredak koji su oni uspostavili, partizanske snage su stalno bile na udaru neprijateljskih ofanziva, koje su krajem 1941. i u prvoj polovini 1942. naprosto sustizale jedna drugu. Posle neuspeha nemačko-ustaške ofanzive u istočnoj Bosni, Italijani i Nemci su početkom 1942. resili da slome narodnooslobodilački pokret i povrate oslobođenu teritoriju u toj oblasti, kao i u Crnoj Gori, Sandžaku, Hercegovini. Potpomognuti četnicima, Italijani su u proleće 1942. uspeli da potisnu snage narodnooslobodilačkih odreda iz Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine, bacajući ih — iznurene, i s ranjenicima — u vrletne predele Durmitora, Vučeva, Maglića i Volujka, između Tare i Pive, na crnogorsko-bosansko-hercegovačku tromeđu. Britanski istoriopisci o Jugoslaviji u drugom svetskom ratu ustrajavaju na tezi da im događaji i odnosi snaga u Jugoslaviji —1942. nisu bili poznati. Svakako da se ne može prenebregavati činjenica da je Jugoslavija bila daleko, izdeljena, zbunjivala zbivanjima koja su izgledala haotična, sa mnogo protivurecnih događaja i složenih situacija, što je onemogućavalo da se događaji preciznije i potpunije sagledaju i procene. Ratne prilike su, pri tome, oduvek bile najpovoljnije za širenje i razmnožavanje netačnih vesti, zbog meteža koji nastaju, netačnih i protivurečnih izveštaja sukobljenih snaga, uzburkanih događaja, svesnog širenja neistina i stvaranja zabluda, uzbudljivih, ali i mutnih situacija nemira, pogotovu ako nije bilo mogućnosti da se one proveravaju i istina suprotstavi svesno rasprostiranim obmanama. Svaki od ovih momenata mogao je biti značajan u nastajanju mita o Mihailoviću i njegovim četnicima kao efektivnoj antifašističkoj snazi. No, bitni uzrok ovoj obmani demokratskog sveta koja je trajala pune dve godine, mada je već od leta i jeseni 1942. počela da biva nagrizana, nalazio se u apriornom ideološko-političkom prihvatanju četnika od strane Velike Britanije i SAD. Uostalom, njihov komandant je bio ministar u vladi sa kojom su velike demokratske sile održavale diplomatske odnose. Kraljevska vlada je davala punu podršku četnicima, nezavisno od rezervi hrvatskih ministara u njoj, zahvaljujući srpskoj većini.

Propagandna kampanja u prilog Mihailovića bila je realni sastojak savezničke politike. Time se demokratsko javno mnjenje u svetu opredeljivalo za četnički, a protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Izložene zamajcu ove propagande preko radio-stanica, neopredeljene snage u Jugoslaviji mogle su da stvaraju predstavu da su saveznici prihvatili četnike kao legitimne i antifašističke snage. Gotovo da nije bilo savezničkog lista na Zapadu koji nije pisao o Mihailoviću kao „neustrašivom antifašisti”, pri čemu su ostajale prećutkivane činjenice da je on izazivao građanski rat u zemlji, ulazio u saradnju s okupatorima preko legalizacije svojih odreda i postao rob strategije iščekivanja (atantizma), kojoj je ostao veran do kraja rata, usmeravajući četničke odrede na uništenje narodnooslobodilačkog pokreta. Borbe partizanskih snaga u Jugoslaviji predstavljane su kao četničke. Nazivali su ga „balkanskim Šarlom de Golom”, komandantom hrabre „Jugoslovenske četničke gerile”; stavljan je u anketama o najvećim vojskovođama Drugog svetskog rata ispred Čang Kaj Šeka i Timošenka; proglašavan je za naslednika velikih srpskih vojskovođa iz balkanskih ratova i prvog svetskog rata: vojvode Radomira Putnika i Živojina Mišića. Na javnim mestima u SAD visila je slika Mihailovića zajedno sa fotografijom Ruzvelta. U zajedničkoj izjavi kralja Petra II i Ruzvelta od 24. jula 1942. pominje se vanredno delo generala Mihailovića i njegovih smelih ljudi, koji su služili kao primer neposredne i nesebične volje na putu ka pobedi. Fantazije o četnicima i njihovom vođi smišljeno su stvarane u Londonu, Njujorku, Vašingtonu, Carigradu, u informativnim centrima kraljevske vlade. Svesno je oblikovana slika o idolu i heroju rata, da bi se takva predstava nametnula svetskom demokratskom mnjenju, Mihailović predstavio kao vojnik antifašističke koalicije i na taj način potisnuo suparnički pokret za koji je govoreno da se nalazi u službi druge velike sile.

Pokolji Srba u NDH, narodnooslobodilačka borba i Mihailovićev pokret od prvog dana su cepali front američkih iseljenika jugoslovenskog porekla, vodeći oštrim podelama na nacionalnoj i verskoj osnovi. Elmer Dejvis, šef Ureda za ratne informacije SAD, pisao je juna 1942. prvaku Srpskog narodnog saveza Simi Vrliniću da je dužnost iseljenika da potpomažu ratni napor SAD a ne da šire ratni razdor. Podsećao je vodstvo iseljenika da je američko jedinstvo neophodno za uspešno vođenje rata i da suprotna delatnost ide naruku strategiji nacista koji su se hvalili da će izazvati jedne Amerikance protiv drugih. ,,Oni su godinama nastojali”, kaže Dejvis, „da nahuškaju Amerikance srpskog, hrvatskog i slovenačkog porekla jedne protiv drugih. . . Ujedinjene nacije nastoje da ostvare što je moguće jače jedinstvo svih onih koji su protiv Osovine. U Jugoslaviji i u Sjedinjenim Državama Amerike, mi radimo na tome da ujedinimo i Srbe i Hrvate i Slovence koji veruju u slobodu i demokratiju, a koji se suprotstavljaju Osovini i njenim satelitima.” Zauzimao se za to da se učini kraj aktivnosti Amerikanskog Srbobrana na raspirivanju nacionalnog podvajanja između Srba i Hrvata. Mihailovića su uzdizali i njegovi komandanti, među kojima Trifunović, Jevđević, Baćović i drugi. Za Trifunovića Mihailović je osvežio legendarnu srpsku tradiciju otpora uskoka i hajduka. Jevđević je pisao da je on dobio mitske razmere, da se ljudi pitaju da li on uopšte postoji. Oko Mihailovića se ispredao „veličanstveni nimbus”. Petar Baćović je poručivao da će za njega i njegove ljude biti najveća radost da stisnu njegovu ruku, ruku čoveka koga vole iznad svega, da neće preterati kada kaže da je on jedini ideal koji postoji za bosanske četnike i da će oni imati najsvečaniji dan kada će moći da ga pozdrave kao vođu u svojim redovima. Iako glorifikovan, Mihailović nije bio i zadovoljan britanskim odnosom prema svom pokretu, jer su Britanci kontrolisali četničke veze sa vladom, a na drugoj strani ostajao je do kraja nezadovoljan simboličnom pomoći koju je Velika Britanija slala četnicima.

Prelom je nastao kada je Radio-stanica „Slobodna Jugoslavija” prenela Rezoluciju rodoljuba Crne Gore, Sandžaka i Boke sa Tjentišta od 16. juna 1942, koja je ukazivala na izdaju četnika i na njihovu vezu sa okupatorima u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Od početka rada ove radio stanice Tito je, držeći veze s Kominternom od prvog dana, izveštavao o kolaboraciji četnika. Sovjetska štampa je počela isticati nosioce antifašističke borbe u Jugoslaviji. Članak Borisa Ponomarjova u Pravdi pod naslovom „Jugoslavija u ognju gerile”, otkrivao je zainteresovanost SSSR-a da se u svim okupiranim zemljama povede borba protiv okupatora. Jugoslavija je bila primer ove aktivnosti. Sovjetska informativna agencija, formalno distancirana od zvaničnih organa SSSR-a, prenela je u svet ovu rezoluciju, izazivajući oštro reagovanje kraljevske vlade i Britanaca. Kominterna, koju je KPJ stalno obaveštavala o događajima, imala je ne samo podatke već i sredstva u svetu i mogućnost izbora vremena i načina da plasira vesti koje su dovodile u pitanje lažno izgrađenu četničku poziciju borbenog antifašističkog pokreta. Nemačka ofanziva prema Volgi uticala je na Sovjete da podstaknu sve antifašističke snage u okupiranim zemljama na aktivan antiokupatorski otpor kako bi se olakšao pritisak na istočnom frontu. Ako nije želela da neposredno otvara problem odnosa u Jugoslaviji, sovjetska vlada je to radila posredno, preko Kominterne i njenih kanala u inostranstvu: listova, radio-stanica, udruženja, progresivnih ličnosti levičarske orijentacije. Ovaj proboj preko sovjetske informativne agencije izazvao je mnogostruke posledice. Prenošenjem Rezolucije preko raznih novina i radija započela je erupcija nezadovoljstva sovjetskim stavom u redovima snaga koje su podržavale Mihailovića.

Nasuprot tome, počeli su u progresivnom delu javnog mnjenja na Zapadu da se čuju glasovi nezadovoljstva zbog defetističko-kolaboracionističke uloge četnika u antifašističkom savezu. Počinje slabiti slavljenje Mihailovića kojega su dotle uzdizali i komunistički listovi na Zapadu. Podaci koji su razotkrivali Mihailovića najpre su prihvaćeni među jugoslovenskim iseljenicima, izazivajući nova oštra podvajanja sukobljenih struja. Zagrižena srpska struja smatrala je da je u pitanju hrvatska zavera protiv glavnog čoveka Srba i legendarnog vojnika, dok su hrvatski krugovi nastojali da Mihailovića predstave kao jednog od kvislinga sui generis na jugoslovenskom političkom i vojnom poprištu. Hrvatske građanske snage u emigrantskoj vladi su takođe uzvraćale kako i Srbi imaju, pored Nedića i Ljotića, novog kvislinga, kao što ga imaju i Hrvati u liku Pavelića. Započelo je i izjednačavanje pozicija Mihailovića i Mačeka, koji je bio takođe neopravdano uzdizan od svojih predstavnika u vladi, pa i od Britanaca, kao čovek koji se žrtvovao za svoj narod, koji daje otpor Paveliću i predstavlja vođu koji može uskladiti odnos između Srba i Hrvata. Njujorški informativni centar, sa Savom Kosanovićem i Ivanom Šubašićem, doprinosio je takođe, nasuprot osudama londonske emigracije i oficijelnog vladinog kruga, potapanju Mihailovića u ime jugoslovenstva, slovenstva i borbe demokratskih naroda protiv fašizma.

Publicitet dat Rezoluciji preko sovjetske i svetske štampe, sa radio propagandom „Slobodne Jugoslavije”, izazvao je velike posledice u odnosima između kraljevske jugoslovenske vlade i SSSR-a, na jednoj strani, i jugoslovenske vlade i Velike Britanije na drugoj strani, kao i između vlada SSSR-a i Velike Britanije. Mihailović nije napadan kao klasni protivnik već kao izdajnik, nacionalna snaga koja je zatajila, stavljajući se u službu stranih sila koje su porobile zemlju, samo da bi se uz njihovu pomoć oslobodila glavnog protivnika. Ove vesti o Mihailoviću nisu mogle da ne uzdrmaju savezničku predstavu o „ratoborstvu” četnika protiv Osovine. Ove vesti su nesumnjivo kvarile odnose u trouglu Sovjetski Savez, Jugoslovenska izbeglička vlada i Velika Britanija. One su takođe omogućavale Sovjetima da jače naglašavaju potrebu za antifašističkom borbom, da napore pokreta cene isključivo merilom ratnog zalaganja, odričući se bilo kakvih unutrašnjih promena i planova o izmenama sistema. Odnosi nepoverenja i rezerve koji su postojali između kraljevske vlade u izbeglištvu i vlade SSSR-a, naročito pojačane posle stvaranja Balkanske unije i sukoba četnika i partizana krajem 1941, preneli su se i u proleće 1942. godine, ali postajući sve zaoštreniji zbog Mihailovićevih optužbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta i ovog protiv četničkog izazivanja bratoubilačkog rata i kolaboracije. Predsednik izbegličke vlade Slobodan Jovanović nije prestajao da preko Moskve optužuje narodnooslobodilački pokret, da traži intervenciju SSSR-a za ujedinjavanje svih antifašističkih snaga pod Mihailovicem i da optužuje „komuniste” zbog otvaranja socijalnih pitanja u toku rata. Kolaboracija četnika i obelodanjivanje njihove uloge preko sovjetske informativne agencije doveli su do zahlađivanja sovjetsko-jugoslovenskih odnosa, koje je uzimalo razmere krize u leto i jesen 1942. godine, dobijajući širi međunarodni karakter, s obzirom na pokroviteljsku ulogu Velike Britanije prema jugoslovenskoj političkoj emigraciji. Sovjetska promemorija od 3. avgusta 1942, predata Stanoju Simiću, konkretno je optuživala četnike za kolaboraciju.

Iz istog vremena potiče, međutim, jedan protivurečni sovjetski potez, koji se u sovjetskoj istoriografiji može neubedljvio pravdati, pa i razumevati sa stanovišta opštih odnosa u svetskoj antifašističkoj koaliciji, ali je objektivno škodio narodnooslobodilačkom pokretu, dajući moralno-političku satisfakciju njegovim protivnicima. Reč je o podizanju sovjetsko-jugoslovenskih poslanstava na rang ambasada, što nije moglo da ne izazove negativno reagovanje vodstva narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno Tita koji je držao veze s Kominternom. Kontrarevolucija se — od prvog dana, kada je reč o profašističkoj buržoaziji, čiji su primer kasnije sledili četnici — oslanjala na okupatore i živela od njihove političke i materijalne podrške, nesposobna da sama opstane. Neverica u vlastite snage i traženje spoljnog oslonca bili su trajna odlika ponašanja jugoslovenske buržoazije oba tabora. Neprijatelj je 1941. bio jak, i njegova vojna sila zasenjivala je narode porobljene Evrope. Kvislinzi i četnici predstavljali su se te godine kao stožeri nacionalnog okupljanja i obnove. U svesti naroda živelo je nacionalno ugnjetavanje iz međuratnog razdoblja, a s kapitulacijom je raspirivanje nacionalne mržnje dostiglo vrhunac. Okupatori i njihovi saradnici razvijali su nacionalšovinizam kao sredstvo svoje vladavine. Buržoazija u zemlji i inostranstvu sistematski je vodila propagandu da nije vreme za ustanak. Napadi na radničku klasu i KPJ kao antidržavnu snagu trajali su punih 20 godina, i suviše dugo da bi se lako i preko noći mogli izbrisati iz pamćenja. Zavedeni borci u neprijateljskim formacijama plašeni su represalijama okupatora nad njihovim najbližim, a na drugoj strani propagandom vojnih starešina, političkih vođa i sveštenika da im „komunisti” neće zaboraviti služenje okupatoru.

Rat i revolucija su u prvoj godini probudili, ali ne i dovršili podele među osnovnim društvenim slojevima. Buržoazija je i u ratnim uslovima pronalazila svoje interese, većinom nastavljajući normalan život i ne osećajući se sopstvenički ugrožena od okupatora. Država se aprila 1941. raspala, ali njeni predstavnici su računali na tu državu i borili se za njenu obnovu, svoj povlašćeni položaj i restauraciju starog poretka. Strah, težnja za mirom i malaksalost buržoazije izazvana munjevitim porazom mešali su se s opštim razaranjem oko nje i upućivali je na izbegavanje sukoba s okupatorom, na pokornost trenutno jačem. Buržoaski i glavarsko-plemenski predstavnici gajili su odranije jaka antikomunistička osećanja. Komunistima su pripisivali svetogrđa, napade na svojinu i na njihovo prvenstvo — jednom rečju, tretirali su ih kao nešto strano u nacionalnom telu. Te antikomunističke predrasude prenosile su se, silom zadržanog uticaja, i na slojeve koji u narodnooslobodilačkom pokretu nisu mogli da gledaju neprijatelja. Otuda se u redovima kontrarevolucije nalazilo i dosta pripadnika socijalno podređenih slojeva. Kvislinške vlasti i četnici su, nasuprot dobrovoljnom opredeljivanju za učešće u narodnooslobodilačkoj borbi, sve vreme rata sprovodili prinudnu mobilizaciju, koja je često imala za posledicu dezerterstvo, vršeno i na podsticaj propagande narodnooslobodilačkog pokreta, kao i pod uticajem njegovih uspeha i drugačijih pogleda i ideja. Važan činilac kontrarevolucije bile su izbeglice, rukovođene najraznovrsnijim životnim motivima, mada su one činile i nemalu snagu narodnooslobodilačkog pokreta. Propaganda okupatora i kvislinga, naročito pomoću letaka i proglasa, kojima su zasipane slobodne teritorije, uticala je na svest boraca i slabila otporne snage narodnooslobodilačkog pokreta propovedajući o miru, obećavajući garancije života i imovine, pozivajući na predaju, a na drugoj strani napadajući narodnooslobodilački pokret, razglašavajući „komunistička zverstva” i prenaglašavajući partizanske promašaje i leva skretanja u pojedinim oblastima. Često gubljenje oslobođenih teritorija u uslovima partizanskog rata, odnosno izbegavanje njihove uporne odbrane, psihološki je nepovoljno uticalo na opredeljivanje dela stanovništva za narodnooslobodilački pokret. Okupatori i kvislinzi su zloupotrebljavali svoj nadmoćniji ekonomski položaj, utičući na stanovništvo izgladnjivanjem, potkupljivanjem pa i moralnim pritiskom. Neravnomerni raspored partijskih organizacija i, uopšte, snaga narodnooslobodilačkog pokreta u raznim krajevima Jugoslavije stvarao je prazan prostor za „nacionalne oslobodioce” i pothranjivao iluzije da je s dolaskom okupatora svanula i nacionalna sloboda.

I pored aktivnog rada vodstva narodnooslobodilačkog pokreta na vojnom i političkom slamanju oružanog fronta kontrarevolucije, ovaj je do 1943. neprekidno jačao, uveliko pod dejstvom prinude i ideološko-političkih predubeđenja, s tim što su mu osnovnu snagu činili ubeđeni ideološki protivnici komunizma, intelektualni inspiratori i organizatori kontrarevolucije, deklasirani elementi i profesionalne ubice. Kontrarevolucija je krajem 1941. raspolagala sa 143.000, 1942. sa 274.000, 1943. sa 377.000, a 1944. s 295.000 boraca.

 

Branko Petranović – Narodnooslobodilački rat i revolucija,
ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga II
Izdavač: NOLIT, Beograd, 1988
Priprema: Princip.info