Danas je prevaziđeno mišljenje da se industrijske revolucije javljaju jedna za drugom ili jedna uz drugu, s istim obeležjima uz nebitne razlike, kao kopije britanske industrijske revolucije. Mnogi naučni rezultati pokazuju da ne postoji standardni uzorak za istraživanje industrijske revolucije na svim područjima gde se ona pojavila, nego da se pokretačke sile industrijalizacije u pojedinim zemljama bitno razlikuju. Okvir tim novim iskustvima daje teorija o jezgru i periferiji industrijske revolucije u Evropi koju su formulisali poznati mađarski ekonomski istoričari Berend i Ranki, koncentrišući se pritom na zemlje evropske periferije.

Nekim problemima u vezi s tom teorijom oni su se već ranije bavili u jednoj knjizi, kojoj se sadržaj odnosi samo na Srednjoistočnu Evropu (Economic Development in East-Central Europe in the 19th and 20th Centuries, New Yoik-London 1974.). Sada pokušavaju formulisati teoriju koja se može proveravati na privrednom razvoju svih ekonomski zaostalih evropskih zemalja u 19. veku. “Dugi” 19. vek od 1780-ih godina do 1917. naziva se razdobljem industrijske revolucije, iako ona svuda nije obuhvatala celo to vreme. Engleska industrijska revolucija trajala je oko 40 godina i završila je o. 1820. To je evropska revolucija po tome što je stvorila privrednu podlogu za društvene i političke preobrazbe, pa je postala izazov svim evropskim društvima koja su pre ili kasnije krenula putem industrijalizacije.

Odgovori su dakako bih različiti. Zemlje zapadnoevropskog jezgra odgovorile su na taj izazov u prvim decenijama, a Nemačka sredinom 19. veka. Zaostalije evropske zemlje javile su se polaganijim tempom, s prilično nepotpunim odgovorima, u posljednje 3 ili 4 decenije 19. veka. Spomenuti nerazmer uz ostalo je i posledica toga što je Zapadna Evropa središte svetske privrede od 16. veka, dok se na evropskoj periferiji krajem 18. veka još nisu stvorili uslovi za kapitalističku preobrazbu. Zemlje prstena oko jezgra (Skandinavija, italijanske države, Balkan, istočna područja Habsburške monarhije i Rusija) bile su relativno zaostale i nisu raspolagale unutrašnjim snagama sposobnim za usmerenje prema “dvojnoj” revoluciji, tj. industrijskoj i političkoj. Dok se u zemljama Zapadne Evrope između 16. i 19. veka razvila građanska klasna struktura koja je odgovarala budućem jezgru svetske kapitalističke privrede, dotle su Latinska Amerika i Istočna Evropa okoštale u feudalizmu s ulogom dobavljača hrane i sirovina za jezgro. Postale su dakle periferija te svetske privrede, a neke velike kolonijalne države kao Španija i Portugal poluperiferija. Većina Azije, Afrike i Rusko Carstvo ostali su u tom razdoblju potpuno izvan svetskog kapitalističkog sistema.

Berend i Ranki ne shvataju razvijenost i nerazvijenost kao dve odeljene istorijske činjenice, jer su određene zemlje postale razvijene unutar istog spleta uslovljenosti unutar kojeg su druge zemlje pale u nerazvijenost. Zato su jezgro i periferija istorijske činjenice koje se menjaju i nisu sinonim za pojmove razvijeno-industrijsko i nerazvijeno-neindustrijalizovano područje. Neke periferne zemlje dostižu jezgro, dok delovi samog jezgra gube svoj središnji značaj. Periferija bi dakle bila područje ovisno o jezgru, gde se privreda razvija pod neposrednim uticajem zemalja jezgra i biva im podređena. Jezgra često može uništiti periferiju, ali je pod određenim uslovima i lišava perifernog položaja. Odlučno je pitanje: u kojem se razdoblju javlja splet uzročnosti koje oblikuje jezgro i periferiju. Oni koji smatraju da je prekretnica u 15. i 16. veku, ističu bitne razlike privrednog i društvenog razvoja Zapada i Istoka, tj. rastvaranje feudalizma na Zapadu a njegovo jačanje na Istoku. Drugi opet smatraju da su koreni tih razlika još u prethodnim vekovima, u bogatoj raznolikosti evropskog feudalizma. U tom pogledu Berend i Ranki iznose dva zaključka. Smatraju da se društveni razvoj naroda evropske periferije razlikovao od zapadnog uzorka po nekoj vrsti “varvarskog feudalizma” i time što je bio prožet istočnim i azijskim elementima. No, s druge strane, sigurno je zapadnoevropski feudalizam sve više uticao na društvene i ekonomske sisteme perifernih zemalja. Trend je dakle bio usmeren prema izravnanju razvojnih razlika uz prevladavanje klasičnog zapadnoevropskog uzorka.

Moderna je kapitalistička svetska privreda izrasla na tim razlikama, produbila ih i stvorila nove. Prema autorima, razdoblje od 16-18. veka početna je faza dihotomije razvijenosti i nerazvijenosti u Evropi industrijske revolucije. Pri opravdanju svoje teorije, Berend i Ranki najpre govore o nedostatku ekonomskog zamaha na evropskoj periferiji: jer u zemljama od Skandinavije do Sredozemlja i Istočne Evrope nisu u prvoj polovini 19. veka mogle početi kapitalističke, industrijske preobrazbe, dok su zemlje Zapadne Evrope do oko 1860. već dovršile industrijsku revoluciju i doživele goleme preobrazbe. Zato su između 1800. i 1860. znamo porasle razlike u razini razvijenosti evropskih zemalja. Put modernizacije Zapadne Evrope uslovljen “dvojnom” revolucijom, nije mogao biti isti kao put evropske periferije u drugoj polovici 19. veka. Da bi to objasnili, autori se vraćaju na procese koji su bili u toku od 17. i 18. veka ističući da periferija u prvoj polovini 19. veka doduše nije krenula u industrijalizaciju, ali nije bila ni u stanju stagnacije. Uprkos tome što su tadašnji režimi nastojali zadržati status quo i što su snage privrednih i društvenih promena bile slabe, zaostali evropski regioni ipak su došli u dodir sa svetskom privredom u nastajanju. Posledica je bila u podeli rada, koja je zapravo učvrstila nerazvijenost tih područja ali je omogućila veze s jezgrom koje su donekle podsticale kapitalističku preobrazbu. U tom kontekstu autori objašnjavaju protivrečnost refeudalizacije Srednjoistočne Evrope. To “drugo kmetstvo” bilo je sastavni deo prilagođavanja dominiona sistemskoj proizvodnji za tržište (Gutsherrschaft).

Prema tome nije reč o veštačkom vaskrsnuću ranih feudalnih odnosa, nego o obliku prilagođavanja kapitalističkoj evropskoj svetskoj privredi s robnom proizvodnjom. Evropska periferija nije dakle imala uslove da sudeluje u “dvojnoj” (britanskoj industrijskoj i francuskoj) revoluciji, ali je na njih ipak reagovala. Pitanje dakle nije samo u tome zašto periferija nije sledila Zapadnu Evropu; nego i u tome zašto je ipak, iako kasno, odgovorila na izazov tržišta Zapadne Evrope. Olakšavajuće okolnosti bile su u sličnoj religijskoj i kulturnoj okolini i geografskoj blizini, ali pre svega u ubrzanom rastu potreba jezgra za uvozom hrane i sirovina u toku njene industrijske revolucije. U međunarodnoj trgovini hranom i sirovinama, 2/3 prometa svetske trgovine otpadalo je na međusobnu trgovinu evropskih zemalja. Industrijalizovano jezgro najjače je privlačilo evropsku periferiju? Zato su mogućnosti izvoza zaostalih evropskih zemalja koje su proizvodile hranu i sirovine ubrzano rasle. Bio je to intenzivniji oblik tradicionalne podele rada, koji je pružao izbor između dve mogućnosti: deformaciju i pretvaranje periferije u isključivo dodatnu privrednu rezervu jezgra odnosno ekonomski uspon usmeren prema izvozu. Dakako da je tradicionalno društveno uređenje periferije (kmetstvo, nedostatak kredita i modernog školstva te jedinstvenog tržišta, destimulativni porezni sistem itd.) bilo golema kočnica ekonomskom rastu. Da bi se mogao postići privredni uspon na temelju međunarodne trgovine, trebalo je srušiti stari sistem, otvoriti vrata kapitalizmu, što je u nekim zemljama uradila sama vladajuća elita zemljoposednika.

Autori imaju na umu da je odgovor na izazov Zapada bio kod nekih država i nacija uslov za njihov opstanak. Zato ističu isprepletenost procesa kapitalističke preobrazbe i borbe za državnu samostalnost i nacionalnu nezavisnost. Upozoravaju da primena zapadnih modela nikada nije bila potpuna jer su se mnogi elementi staroga sistema održali i postali delovi izgradnje novog kapitalističkoga društva, jer je institucionalni okvir bio nepotpun. Dok je u Zapadnoj Evropi integracija dveju revolucija definisala istorijski tok, u zaostalim delovima Evrope nije bilo ni jedne ni druge revolucije; nego su vladajuće klase feudalizma uglavnom same odstranile zapreke kapitalizmu kako bi se održale. Prema autorima, društveno-politički uslovi za kapitalistički razvoj periferije počeli su se oblikovati između 1820-ih i 1870-ih godina, a na Balkanu i u Istočnoj Evropi i na početku 20. veka.

Oblikovanje kapitalističkih odnosa u pojedinim zemljama pokazuje brojne raznolikosti. U svakom slučaju, u poslednjoj trećini 19. veka institucionalne zapreke odgovoru na izazov privlačne snage industrijalizovanog Zapada većim su delom nestale. Bez obzira na sva ograničenja i protivrečnosti, nastao je splet uslova koji su omogućili moderni privredni razvoj. Berend i Ranki smatraju da sastavni deo industrijske revolucije čini demografska revolucija, tj. ubrzani rast stanovništva u Evropi u 19. veku što se više nije ponovilo u 20. veku. Taj ljudski činitelj imao je odlučujući uticaj na ekonomski razvoj. Promene u privredi i stanovništvu međusobno su se uslovljavale. Autori smatraju, da tek u poslednjoj trećini 19. veka dolazi na periferiji do promena koje se doista mogu nazvati industrijskom revolucijom. Međutim, demografska kretanja uticala su na periferiju i pre toga. Zato je reč o industrijskoj i demografskoj revoluciji kao o dva hronološki zasebna procesa, jer nije bilo revolucionarnih preobrazbi u privredi koje bi mogle uticati na ubrzane demografske promene kao u jezgru. Tek u drugoj polovini 19. veka rast se stanovništva do te mere ubrzao, da je dostigao stope tipične za društva u toku industrijske revolucije.

Autori također raspravljaju o problemu korelacije između školstva (prosvete) i privrednog napretka. Samo obrazovanjem što većega broja stanovništva, zemlje periferije mogle su odgovoriti na veliki privredni izazov 19. veka. Školstvo je zato jedan od ključnih uslova za kapitalističku preobrazbu, ali postaje efikasno s velikim zakašnjenjem prema zemljama jezgra. Berend i Ranki zatim raspravljaju o ulozi države u kapitalističkoj preobrazbi, jer ona stvara institucionalni okvir kapitalizmu i snosi troškove za neophodne infrastrukture. Odbacujući pojednostavljene interpretacije klasične ekonomske škole i dogmatskog marksizma, autori ističu da su za nacionalnu državu ekonomski i politički ciljevi nerazdvojni. Prema njima, država nije samo izraz uskih interesa vladajućih klasa, nego kapitalistička snaga s politički dobro definisanom nacionalnom i internacionalnom ulogom. Moderna nacionalna država nije samo proizvod društvenih snaga koje se bore za središnju političku moć, sposobnu da odgovori na izazove modernog ekonomskog razvoja u jednoj zemlji, nego i tvorevina evropskog društva kao celine.

Upozoravajući na korisnost teorije A. Gerschenkrona o ulozi države u industrijalizaciji zaostalih područja koja ne raspolažu nužnim uslovima za industrijsku revoluciju, autori kritikuju njegovo pojednostavljenje uloge države; a pre svega pretpostavku, da je ekonomska zaostalost u korelaciji s državnom intervencijom. Smatraju da se uloga države ne iscrpljuje u nadomeštavanju velike zaostalosti i slabosti unutrašnjih snaga: jer ona ne može zameniti bitne faktore industrijske revolucije, kao što su određena razvijenost tržišta, strana potražnja i uvoz kapitala. Zadatak države nije samo u tome da popravlja nedostatke izvora ekonomskog rasta. Ona pre svega mora stvarati uslove za alternativna rešenja. Berend i Ranki govore o problemima integracije periferije u svetsko tržište; posebno s obzirom na izvoz kapitala iz zapadnih zemalja, koji je u zemljama periferije finansirao pre svega izgradnju komunikacijskog sistema te proizvodnju sirovina, ali i druge vrste industrije. O ulozi izvoza kapitala u zaostale zemlje postoje različita mišljenja, pogotovo danas s obzirom na Treći svet, i zato autori ne pokušavaju uzdići postojeća istraživačka iskustva na teoretsku razinu.

Kada je reč o transportu kao sredstvu integracije periferije u svetsko tržište, moderni sistem komunikacije nužno je preduslov za razvoj poljoprivrede i sirovinske industrije. Privlačnost tržišta jezgra mogla je biti efikasna samo uz izgradnju međunarodnog prometnog sistema. Što se tiče međunarodne trgovine i finansija, Berend i Ranki smatraju da su rezultati slobodne trgovine bili različiti, ali su uvek davali zamah privrednom razvoju na periferiji. Iako su državne ekonomije bile jedinice kapitalističkog razvoja, kapitalizam 19. veka može se shvatiti samo kao jedinstveni svetski sistem. Primenjujući Marxovu tezu o proširenoj reprodukciji kao osnovnom zakonu kapitalističke delatnosti i na zaostale evropske zemlje, autori smatraju da je glavno pitanje: kako se svetski kapitalizam proširio na to područje, koji su putevi bili mogući za njihovu integraciju u taj svetski sistem i šta je ta integracija značila za te zemlje. Zato se bave i pitanjem spoljne trgovine, razvojem grana izvoza i posledicama toga razvoja.

Razumljivi prvi korak svetske ekspanzije kapitala bilo je širenje uslova i posledica industrijske revolucije na zemlje evropske periferije koje su postale tržište zapadnih industrijskih proizvoda i opskrbljivači Zapada poljoprivrednim proizvodima i sirovinama. Razvijene zemlje morale su pomagati orijentaciju zemalja koje su dotada same zadovoljavale svoje potrebe prema izvozu. Pitanje je dakako u kojoj su meri zaostale zemlje mogle ponuditi robu potrebnu razvijenom Zapadu. U svakom slučaju, poljoprivredni su proizvodi postali glavna izvozna grana perifernih zemalja. Akumulacija kapitala i investicije nisu rasle u istoj meri kao izvoz, jer je u mnogim zemljama periferije kapitalistička preobrazba ostala nepotpuna. Zato je bilo moguće da se prihodi od izvoza usredotoče u rukama neznatnog dela stanovništva, tj. starih vladajućih klasa. Bez obzira na strukturu izvoza, ubrzano pojačanje izvoza nedovoljno je za kapitalističku preobrazbu. Jedino “lančana reakcija”, tj. niz dinamičnih promena uz nicanje novih industrijskih grana, mogla je proizvesti transformaciju cele ekonomske strukture određene zemlje. No, potrebe jezgra uticale su na ograničenja i deformacije privrednog rasta: forsirale su one proizvodne grane koje su zadovoljavale industrijske potrebe jezgre i uslovljavale su na taj način zaostalost proizvodne strukture pojedine zemlje, iako su ponekad bile jedini stimulans industrijalizacije dok su unutrašnji činitelji još bili preslabi. Iako su dakle strane investicije pomagale ekonomskom rastu periferije, one nisu bile nadomestak za nisku razinu proizvodnje i investicija, niti za konkurenciju industrijskih proizvoda jezgra mladim industrijama periferije. Masivni su zajmovi doduše podsticali proces privrednog rasta, ali nisu omogućavali da se kreće sam od sebe i da stvara moderne privredne strukture.

Spomenuti su problemi pre svega bili akutni na periferiji balkanskog tipa. Ugarska je bila jedina evropska zemlja gde je deo izvoza žita pretvoren u izvoz prehrambenih proizvoda, pa je mađarska mlinska industrija postala izvoznik svetskih razmera. Mađarski je kapital izašao iz skupine perifernih zemalja, kod kojih je privlačnost tržišta jezgra omogućila samo proizvodne grane za zadovoljavanje inostranih potreba. Dakako da ni to nije bilo dovoljno za temeljnu preobrazbu ekonomske strukture. Različiti tipovi susreta dominantnih ekonomija i onih koje im se moraju prilagoditi ne omogućavaju lake generalizacije, kažu autori. Ni u slučaju najzaostalije zemlje ne može se doduše govoriti o tome da strani kapital izaziva u njoj potpunu stagnaciju; no uspešni privredni rast ili njegova nemogućnost uvek je rezultat susreta, i sukoba i interakcija domaćih snaga i svetskog kapitalizma.

Na kraju autori raspravljaju o odnosu industrijalizacije i razine privrednog razvoja. U perifernim zemljama došlo je posvuda do određenog stepena industrijalizacije, koja je bila u korelaciji s urbanizacijom i rastom privatnog i nacionalnog dohotka. Industrijalizacija je određivala razvojnu razinu neke periferne zemlje i njeno mesto u novoj podeli rada. Pitanje je uvek bilo: hoće li pojedina zemlja ostati samo na prvim stepenicama industrijalizacije a time ujedno i na periferiji, te snositi posledice sve većeg jaza između razvijenih i nerazvijenih – ih će postići ekonomski rast, dostići razvijene i postati deo jezgra. Dok su zemlje evropske periferije na početku 19. veka pokazivale prilično jednostranu sliku svojih privrednih struktura u uporedbi s jezgrom, te su sličnosti nestale na kraju 19. veka, skandinavske zemlje uključile su se u jezgro; Italija, Ugarska i delom Rusija krenule su putem temeljnih ekonomskih promena, dok su druge zemlje Južne i Jugoistočne Evrope jedva počele usmeravanje prema industrijalizaciji. Berend i Renki nisu formulisali neku jednostranu shemu; ali su upozorili u kojoj je mjeri evropska industrijalizacija u 19. veku bila homogeni proces, a u kojoj meri sistem odnosa u kojem su prednosti bile samo na strani jezgra. Iako je proces integracije zemalja periferije u svetsku privredu bio susret nejednakih partnera, postojala je ipak mogućnost isto tako nejednakog rasta, u toku kojeg su i oni najzaostaliji morali razviti svoje ekonomije kao sastavne delove svetske ekonomije.

Svaka teorija i njena ilustracija pojednim primerima može izazvati prigovore istoričara s različitim istraživačkim iskustvima. U ovom je času sigurno da teorija o jezgru i periferiji može biti vrlo plodna, radi svoje slojevitosti i odsustva shematskog pojednostavljenja (što je bio slučaj kod dosadašnjih poznatih teorija industrijske revolucije).

 

Izvod iz: I.T. Berend – G. Ranki, Evropska periferija i industrijalizacija. (1978) Zagreb: Naprijed
Priprema i adaptacija: Princip.info