Vreme posle drugog svetskog rata donelo je svetskoj društvenoj zajednici jednu, na prvi pogled novu pojavu koju poznajemo pod imenom politika ili pokret nesvrstavanja. Kažem — na prvi pogled novu pojavu zato što je ona nova više po složenijoj društvenoj strukturi i intenzitetu akcije sa kojom se pojavila na svetskoj političkoj i ekonomskoj sceni nego po svojim društveno-istorijskim korenima.

O pojmu nesvrstavanja

Kao više ili manje ujedinjena akciona snaga, pokret nesvrstavanja je nastao u vreme hladnog rata. Pojavio se tada kao otpor blokovskoj podeli sveta i blokovskom razvrstavanju, po čemu je i dobio svoje ime. Zbog toga imena, kojim se ne izražava celovitost istorijskog značaja i uloge te pojave, taj pokret se često tumači kao prosta reakcija na blokovsku podelu sveta i dominantnu ulogu blokova u svetu, to jest isključivo kao jedna od posledica posleratnog razvoja u međunarodnim odnosima. Pokret nesvrstavanja, svakako, jeste i to. Ali on je istovremeno i izraz jedne mnogo dugoročnije društveno-istorijske tendencije savremenog čovečanstva koja se nije rodila tek posle Drugog svetskog rata. Naprotiv, može se reći da je ona već bila među onim odlučujućim faktorima koji su samom razvoju drugog svetskog rata, odnosno unutarnjem odnosu snaga u njemu, u sve većoj meri nastojali da nametnu, a u znatnoj meri su i uspevali da nametnu, oslobodilački, progresivni i demokratski karakter.

Reč je o najšire prisutnoj težnji naroda i njihovoj aktivnoj borbi da postignu punu nacionalnu slobodu i da obezbede pravo da se u toj slobodi društveno razvijaju saglasno svom vlastitom izboru, da ne budu ili da prestanu da budu ekonomski i politički privesak velikih svetskih sila, odnosno centara vojno-političke i ekonomske moći, da se u tom procesu obezbede od spoljne dominacije i eksploatacije i da sa tih pozicija mogu da utiču na razvoj međunarodnih odnosa. Drugim rečima, te i takve tendencije, koje su danas jedna od osnova politike nesvrstavanja, nisu bile samo posledice, već i uzrok i pokretačka snaga takvog razvoja drugog svetskog rata. U tom smislu pokret nesvrstavanja značio je uvek više, a ne samo politiku suprotstavljanja blokovskoj podeli sveta, a još manje neutralnost, odnosno pragmatističko traženje neke ekvidistancije između blokova, iako je kod nekih nesvrstanih zemalja i takva politika u većoj ili manjoj meri dolazila do izražaja.

Često se za pokret nesvrstavanja upotrebljava i pojam »treći svet«. Ako se pod tim pojmom podrazumeva celovitost društveno-istorijske uloge pokreta nesvrstavanja, onda su, naravno, za političku praksu upotrebljiva oba ta naziva. Ali, upotrebom pojma »treći svet« ponekad se različito tumači i sužava upravo ta društveno-istorijska uloga nesvrstanih zemalja. Pojmom »treći svet«, kad ga identifikuju sa pojmom nesvrstavanja, neki potencirano tretiraju pokret nesvrstavanja isključivo ili pretežno kao antitezu blokova. Takvo sužavanje uloge pokreta nesvrstavanja svelo bi njegovu politiku na nekakvu političku konfrontaciju sa zemljama u blokovima, odnosno sa vodećim silama tih blokova, i to na jednoj besprincipijelnoj osnovi, bez obzira na konkretnu ulogu koju u svakom pojedinačnom slučaju progresivnog istorijskog zbivanja vrše blokovi, odnosno pojedine zemlje koje njima pripadaju.

Bitna karakteristika pokreta nesvrstanih zemalja je, svakako, u tome da se one jedinstveno, sa većim ili manjim intenzitetom — što zavisi od njihovog međunarodnog položaja, snaga pritisaka spolja kojima su te zemlje izložene, njihove unutrašnje društvene, odnosno klasne strukture i slično — suprotstavljaju blokovskoj podeli sveta i pritiscima da same budu svrstane u blokove. Međutim, takav stav ne proizlazi iz neke apriorne konfrontacije sa protagonistima blokova ili iz njihovog jednakog i jedinstvenog odnosa prema ideologiji jednog ili drugog bloka, već iz saznanja da globalna blokovska podela sveta ne može da bude takav izlaz iz suprotnosti savremenog sveta koji bi otvorio perspektivu demokratizacije međunarodnih odnosa za koju se bore nesvrstane zemlje. I upravo zbog toga što nisu u nekoj apriornoj ili besprincipno neutralističkoj konfrontaciji sa blokovima, nesvrstane zemlje u svojoj velikoj većini nisu mehanički izjednačavale ulogu pojedinih blokovskih zemalja u pojedinim svetskim zbivanjima, već su je ocenjivale prema njihovim konkretnim postupcima u svakom pojedinačnom slučaju. Time su nesvrstane zemlje uspevale da ostvare i da održavaju visok stepen jedinstva u borbi za svoje zajedničke ciljeve, bez obzira na razlike u društveno-ekonomskom i političkom sistemu tih zemalja i bez obzira na intenzitet njihovog učestvovanja u akciji nesvrstanih zemalja.

S druge strane, pojam »treći svet« se često tumači kao zajednički naziv za zemlje u razvoju i za svu onu ekonomsku i političku problematiku koja se odnosi na interese tih zemalja, pa se onda takva sadržina toga pojma identifikuje sa pojmom pokreta nesvrstavanja. Očito je da se tako interpretiran pojam »treći svet« ne može identifikovati sa celovitošću sadržine i uloge pokreta nesvrstavanja. Rešavanje problematike neravnomernog ekonomskog razvoja u svetu, a pre svega problematike nedovoljno razvijenih zemalja, svakako, jeste jedan od glavnih izvora i ciljeva pokreta nesvrstavanja. I to pre svega zato što se problemi te vrste ne mogu rešavati izvan procesa dubljih izmena u celokupnom svetskom sistemu ekonomskih i političkih odnosa među narodima i izvan dubljih društveno-ekonomskih promena u tim odnosima. Ali pokret nesvrstavanja ne izražava samo takve interese i potrebe naroda. Naprotiv, svojom borbom za nezavisnost i ravnopravnost naroda u međunarodnim odnosima, za njihovu bezbednost i mir, za njihovu aktivnu međusobnu saradnju na osnovama ravnopravnosti i ravnopravnog uvažavanja njihovih interesa, pokret nesvrstavanja je duboko angažovan u svim oblastima međunarodnih odnosa i, u stvari, imajući u vidu opštedruštvenu neophodnost te borbe, izraz je tih opštih realnih dugoročnih istorijskih interesa svih naroda, onih van blokova i onih u blokovima.

Zato nije nimalo slučajno što se poslednjih godina i niz razvijenijih, pa čak i veoma razvijenih zemalja u većoj ili manjoj meri priključuje aktivnosti nesvrstanih zemalja ili se u većoj ili manjoj meri identifikuje sa ciljevima te aktivnosti. Ukratko rečeno, ma kakva imena davali istorijskoj pojavi koju nazivamo pokretom ili politikom nesvrstavanja, njenu pravu suštinu, snagu i istrajnost sa kojima se pojavila na savremenoj ekonomskoj, političkoj i društvenoj sceni čovečanstva moguće je razumeti samo ako se ima u vidu celovitost društveno-istorijskih korena i funkcija te velike svetske snage, kao i celovitost njenih težnji, interesa i ciljeva.

Svetska antiimperijalistička revolucija naroda

Pokušaj fašističkog imperijalizma u Evropi i Aziji da drugim svetskim ratom nametne čovečanstvu novi imperijalistički rat tipa prvog svetskog rata, to jest rat za novu podelu sveta, ne samo što nije uspeo, već se u samom svom toku u sve većoj meri pretvarao u svoju suprotnost — u rat za oslobođenje naroda, demokratizaciju međunarodnih odnosa i društveni progres uopšte. Dakako, bilo bi više nego nerealno tvrditi da tok i rezultati drugog svetskog rata ne sadrže u sebi veoma snažan, a ponekad čak i dominantan uticaj snaga koje su nametale rešenja sa pozicija održavanja imperijalističkih odnosa, neokolonijalizma i drugih oblika dominacije nad narodima, što je rezultat odnosa moći društvenih snaga koje su bile aktivni faktori u tom ratu. Ali, krupne pozitivne promene koje su se zbile u toku rata i posle njega u međunarodnim odnosima i u mnogim oblastima društvenog života takvog su karaktera i značaja da se s pravom može reći da je čovečanstvo zakoračilo u novo doba svoje istorije.

Pre svega, ne samo fašistički imperijalizam, već ni ostale tradicionalno vodeće imperijalističke klase kapitalističkog sveta nisu više mogle da nametnu svoju političku hegemoniju samom toku rata i njegovim rezultatima u onoj meri u kojoj su to mogle da čine u prvom svetskom ratu. Taj uticaj je, doduše, bio i još uvek je snažno izražen, pogotovo u pojedinim mirovnim aranžmanima i ugovorima, ali više nije neograničen. Jer na tok, karakter i rezultate drugog svetskog rata u sve većoj meri počeli su da utiču antiimperijalističke snage uopšte i socijalističke posebno, kao i jačanje demokratske društvene svesti u svim zemljama. Među najvažnije faktore te vrste, svakako, spada jedna pojava koja nije nova po svojoj sadržini, ali je postala nova po intenzitetu svog ispoljavanja u toku i neposredno posle drugog svetskog rata. Reč je o jednom tako snažnom talasu emancipacije naroda koji možemo nazvati pravom svetskom antiimperijalističkom revolucijom naroda za njihovo oslobođenje i za njihovu ekonomsku i političku nezavisnost. Narodi ne samo da nisu hteli da budu pasivan objekt nekih svetskih preraspodela, već su jače nego ikada ranije postavili na dnevni red istorije probleme likvidacije ekonomske i političke zavisnosti i hegemonije svake vrste.

Mnogi narodnooslobodilački i drugi narodnorevolucionarni pokreti u kolonijama i zavisnim zemljama ušli su u borbu tokom Drugog svetskog rata radi sopstvenog oslobođenja, a ne za odbranu svojih kolonijalnih gospodara. Drugi su tu istu borbu produžavali i dovodili do pobede u godinama nakon tog rata. Time je njihov rat protiv fašističkog imperijalizma bio prožet antikolonijalnom i progresivnom demokratskom i socijalnom akcijom. Za nepunih trideset godina srušen je sistem velikodržavnih imperija koji je bio izgrađivan nekoliko stotina godina. Nove nezavisne zemlje su nastale kao krajnji rezultat borbe koja je tekla nezavisno od promenljivog kursa kojim su se kretali odnosi između razvijenih zemalja, a posebno velikih sila, u predvečerje i u toku Drugog svetskog rata.

Kada su se te zemlje pojavile kao nezavisni akteri u svetskim zbivanjima, novi odnosi između velikih sila i između razvijenih zemalja bili su već formirani. One su zatekle stanje u svetu u kojem su morale da odrede svoje ponašanje imajući u vidu i svoje neposredne i svoje trajne i dugoročne političke i ekonomske interese koji su proizlazili iz njihovog opšteg položaja novih, relativno slabih i pre svega ekonomski nedovoljno razvijenih zemalja. Isto tako, one su zatekle već formulisane principe međunarodne saradnje i gotovu strukturu nove svetske organizacije, pa im u tim prvim godinama nije preostalo ništa drugo nego da se u te okvire uključe. Međutim, sa zatečenim stanjem nove nezavisne zemlje nisu htele niti su mogle da se mire. Tek oslobođene kolonijalnog ugnjetavanja i drugih vidova eksploatacije i zavisnosti, zemlje koje se pojavljuju kao takozvani »treći svet« nisu bile spremne da se podvrgnu novim oblicima dominacije i hegemonije. Vodeće snage svetske antiimperijalističke revolucije naroda brzo su shvatile da pobedom saveznika u ratu nisu rešeni najvažniji društveni i međunarodni problemi epohe, a sva posleratna konstelacija, posebno tmurna perspektiva hladnog rata, upućivala je na to da će samo upornom borbom u novim uslovima ove snage morati da ostvaruju svoje interese i težnje.

Uporedo sa lomljenjem kolonijalnog sistema u Evropi i na drugim kontinentima raspadali su se, negde brže, negde sporije, i ostaci polukolonijalnih odnosa ekonomske i političke zavisnosti, što je bilo karakteristično, na primer, za staru Jugoslaviju. A u pojedinim zemljama kao što su Kina, Jugoslavija, Vijetnam i još neke zemlje u drugim delovima sveta iz narodnooslobodilačkog rata izrastale su istinski narodne i socijalističke revolucije, koje su znatno suzile područje akcije za imperijalističku politiku i ispoljile se kao jedan od značajnih faktora u razrešavanju svetskih problema i suprotnosti. Sem toga, originalnošću svoga razvoja te su revolucije pred savremeni svetski socijalizam postavile niz novih pitanja značajnih za dalji razvoj kako samog socijalizma i borbe za socijalizam, kao faktora uspostavljanja naprednijih i demokratskijih političkih i ekonomskih odnosa među narodima, tako i u pogledu daljeg razvijanja i produbljavanja demokratske i humanističke sadržine samih socijalističkih društvenih odnosa. Pored ostalih, reč je i o pitanju karaktera političkih i ekonomskih odnosa među narodima koji su krenuli putem socijalizma, odnosno među nezavisnim socijalističkim državama.

Prema tome, i taj aspekt emancipacije naroda je izvor pokreta nesvrstavanja. Velika svetska antiimperijalistička revolucija naroda nije izmenila samo političku kartu sveta. Ona je rano počela da ukazuje i sada sve snažnije postavlja na dnevni red ceo niz pitanja sadašnjeg i budućeg razvoja svetskog sistema međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa koji je izgradila epoha imperijalizma. Međunarodna zajednica, kakva i danas, u osnovi, postoji, nastala je integrisanjem sveta uglavnom na odnosima koje je uspostavila epoha agresivnog nacionalizma i imperijalizma. Kolonijalizam i pravo jačeg u odnosima među narodima odlučujuće su uticali na neravnomeran ekonomski razvoj pojedinih delova sveta. Samim proklamacijama političke nezavisnosti naroda taj se sistem ne ukida do kraja. Naprotiv, on nastoji da se zadrži u drugim oblicima i time ostaje place d’armes akcija za održavanje ili uspostavljanje monopolističkih i hegemonističkih ekonomskih i političkih pozicija i raznih drugih oblika ekonomskog i političkog potčinjavanja naroda.

A iz toga se u savremenom svetu i međunarodnim odnosima pojavila nova suprotnost — između društvenih, ekonomskih, političkih i socijalnih potreba politički nezavisnih zemalja koje ne raspolažu dovoljnim sopstvenim sredstvima i uslovima za brži razvoj, i razvijenog dela sveta koji tim sredstvima i uslovima monopolistički raspolaže. A na tom monopolu zasnivaju se novi oblici ekonomske i političke hegemonije nad narodima kao preobraženi vid imperijalističke politike u uslovima »dekoloniziranog« sveta. Upravo zbog takve svetske raspodele sredstava za proizvodnju i dohotka zemlje u razvoju i pokret nesvrstavanja produžuju svoju borbu za ekonomsku i političku nezavisnost od hegemonističkih monopola, a istovremeno traže visok stepen demokratske integracije čovečanstva i zajedničke odgovornosti narodi za rešavanje međunarodnih pitanja od zajedničkog interesa. Drugim rečima, one se istovremeno bore za promenu onih odnosa u postojećem svetskom sistemu ekonomskih i političkih odnosa među narodima koji su nastali radi održavanja, jačanja i daljeg razvijanja istorijski stečenih dominantnih pozicija ekonomski i politički jačih i razvijenijih zemalja.

Doduše, neravnomernost društvenog i ekonomskog razvoja je jedna od objektivnih zakonitosti u razvoju čovečanstva. Ali, u istorijskim razdobljima nacionalno ograničene privrede, a pogotovo u ranijim epohama, suprotnosti koje su proizlazile iz te neravnomernosti nisu mogle dobiti onu snagu koju dobijaju danas kada je izvršena ogromna koncentracija sredstava za proizvodnju i takva centralizacija kapitala u manjem delu sveta da je taj kapital gotovo stekao monopol nad uslovima i sredstvima rada i razvoja u celom svetu. A taj monopol ne samo održava ekonomsku zaostalost najvećeg dela sveta, već mu zatvara i svaku perspektivu izlaska iz nje. Već i zbog takve svetske raspodele sredstava za proizvodnju i kapitala narodi su danas više nego u svojoj ranijoj istoriji postali uzajamno zavisni, što i čini da jaz između razvijenih i nerazvijenih zemalja proizvodi jednu od kardinalnih svetskih suprotnosti. Obim onoga što se zove zajednički interes čovečanstva se kvantitativno i kvalitativno bitno proširio i izmenio, ali monopolistički i hegemonistički sistem taj interes pretvaraju u sopstveni interes, namećući narodima stare i nove oblike ekonomske i političke zavisnosti.

Jaz koji je nastao između razvijenih i nerazvijenih zemalja nije samo faktor koji na ovaj ili onaj način produžuje ekonomsku zavisnost mnogih nerazvijenih zemalja od ekonomski i politički jakih zemalja, već je u isto vreme postao i faktor kočenja razvoja proizvodnih snaga u samim razvijenim zemljama, a time i izvor zaoštravanja ekonomskih i političkih kriza i izvor veoma opasnih suprotnosti koje ugrožavaju svetski mir. I upravo zbog toga taj jaz u našoj epohi ima kvalitativno drukčiji i daleko veći značaj nego što su ga ikada u istoriji čovečanstva imali problemi neravnomernog ekonomskog razvoja pojedinih naroda ili raznih delova sveta. Zemlje u razvoju, odnosno pokret nesvrstanih zemalja, zato izražavaju samo objektivno datu istorijsku neophodnost kada sa velikom odlučnošću postavljaju zahtev da se problemi te vrste moraju rešavati kao problemi globalnog svetskog društva, a ne samo kao problemi svake pojedinačne zemlje.

Stoga su svetski ekonomski problemi danas izbili u prvi plan i postepeno potiskuju stari način posmatranja i rešavanja nasleđenih međunarodnih problema. Snaga te tendencije ne izvire samo iz toga što nedovoljno razvijeni takozvani »treći svet« predstavlja najveći deo sveta, a time i ogromnu političku snagu, već prvenstveno otuda što su i stari oblici ekonomske i političke dominacije nad narodima i ekonomski jaz između razvijenih i nedovoljno razvijenih zemalja postali okovi daljeg progresa u razvoju proizvodnih snaga čovečanstva. Jer u uslovima savremene naučno-tehnološke revolucije, transnacionalne integracije rada i sredstava za proizvodnju i kvalitativnih promena u strukturi ekonomske razmene među narodima, svi oblici dominacije nad radnim čovekom i nad narodima, kao i održavanje takvih ekonomskih odnosa među narodima koji produbljavaju jaz između razvijenih i nerazvijenih zemalja, moraju da se pojavljuju kao ograničavajući faktor.

Zato realnost te borbe nije toliko u apelovanju na političku mudrost vlada i na humanizam — mada i moralni i politički faktori danas imaju sve veću ulogu u svetu — već pre svega u činjenici da takav razvoj postaje i postajaće u sve većoj meri uslov daljeg razvoja proizvodnih snaga i u samim razvijenim zemljama. Zato će problemi te vrste neizbežno postajati sve više preokupacija ne samo vlada, već i svih drugih ekonomskih i političkih, a posebno progresivnih faktora u tim zemljama. Razume se da i radnička klasa mora imati jasne poglede na te probleme i razrađen program svoje akcije, jer svako kolebanje u tom pogledu — a takvih kolebanja ima kako u kapitalističkim tako i u socijalističkim zemljama — slabiće njenu sposobnost da bude realan faktor u razvoju savremenog sveta. Ostvarivanje zahteva naroda za nacionalna prava i za slobodan nacionalni razvoj, kao i za samostalno raspolaganje svojom materijalnom bazom i celokupnim rezultatima svoga rada kao uslovom njihove svestrane ekonomske, socijalne, kulturne i političke afirmacije, postalo je imperativ savremene epohe.

Svetska antiimperijalistička revolucija naroda zapravo je od samog početka nagovestila one ekonomske probleme u međunarodnim odnosima koji se naročito poslednjih godina akutno postavljaju na dnevni red čovečanstva i koji će se u narednim godinama, sigurno, i dalje zaoštravati. Upravo iz te uporne borbe za nezavisnost, za miroljubivu i aktivnu koegzistenciju među narodima uopšte, kao i za novi svetski sistem ekonomskih i političkih odnosa među narodima, nastala je politika nesvrstavanja, i to ne samo kao oružje borbe za nacionalnu nezavisnost, već i kao nova tendencija u procesu integrisanja čovečanstva na osnovama nacionalne ravnopravnosti i demokratskog ujedinjavanja naroda, a ne putem stvaranja hegemonističkih sistema i podele njihovog »uticaja« u svetu ili putem podele sveta na blokove. Idejni i politički koncept pokreta nesvrstanih zemalja rađao se i razvijao od samog početka kao izraz težnji i potreba naroda koji su se oslobađali i oslobodili imperijalističkog jarma, ali i kao izraz realnih i neminovnih istorijskih potreba svih naroda da budu slobodni i ravnopravni i da samo kao takvi, a ne kao podređeni deo ili točkić nekog hegemonističkog sistema, stupaju u odnose međusobne zavisnosti i preuzimaju na sebe odgovarajuće uzajamne obaveze.

U tom smislu pokret nesvrstavanja je istorijski instrument neminovne potrebe za izmenom sistema međunarodnih ekonomskih i političkih odnosa, to jest za njihovom demokratizacijom i humanizacijom i prilagođavanjem potrebama savremene ekonomske i druge integracije čovečanstva. Samim tim svetska antiimperijalistička revolucija naroda i dalje ostaje ne samo čvrst oslonac pokreta nesvrstavanja, već njegov osnovni društveno-istorijski sadržaj. Štaviše, ako imamo u vidu sve te procese, s pravom možemo tvrditi da je pokret nesvrstavanja nastao kao izraz, rezultat i produžetak te svetske antiimperijalističke revolucije naroda. Zato za nas nikada nije bilo sporno pitanje da li je politika nesvrstavanja antiimperijalistička ili nije. Ona je po svojoj najdubljoj sadržini usmerena protiv svih oblika političkog i ekonomskog ugnjetavanja i potčinjavanja naroda, pa je, prema tome, od samog svog početka po svojoj suštini faktor ograničavanja imperijalističke politike, iako je reč o zemljama sa različitim društvenim sistemima, pa zato i o njihovom različitom odnosu prema ideologiji socijalizma i pojedinim aspektima politike socijalističkih zemalja.

Na kraju krajeva, čak i nesvrstane zemlje sa veoma konzervativnim unutrašnjim sistemom, u onoj meri u kojoj se bore za svoju ekonomsku i političku nezavisnost, u toj meri vrše određenu progresivnu ulogu u međunarodnim odnosima, a time i u odnosu moći svetskih društvenih snaga.

Novi odnos moći društvenih snaga u svetu

Jedan od odlučujućih faktora koji su uticali na razvoj, karakter i rezultate Drugog svetskog rata bilo je učešće Sovjetskog Saveza, kao prve zemlje socijalističkog sistema, u tom ratu. Hitlerovski blok bio je prisiljen da u rat protiv Sovjetskog Saveza uvede svoje najveće ratne snage. Socijalistički sistem Sovjetskog Saveza je taj udar ne samo izdržao, već je posle relativno kratkog perioda povratio vojno strategijsku i taktičku inicijativu i zadržao je do kraja rata. Sama ta činjenica potvrdila je istorijsku snagu socijalizma kao sistema i jačala uticaj Sovjetskog Saveza i svetskog socijalizma na rezultate drugog svetskog rata i na razvoj sveta posle njega.

Antihitlerovska koalicija, koja je u početku nastajala uz puno teškoća, kolebanja i špekulacija, vremenom je postajala stabilniji organizam koji se izgrađivao na rastućem saznanju učesnika koalicije o neophodnosti uzajamnog poštovanja određenih interesa svakog od njih, to jest na politici miroljubive koegzistencije. O tome svedoči niz sporazuma tri učesnika koalicije o njihovim međusobnim odnosima u toku rata i posle njega, a pogotovo sporazum o Organizaciji i Povelji Ujedinjenih nacija. Mislim da neću preterati ako kažem da svi ti i drugi sporazumi nisu bili samo izraz zajedničkih interesa u vođenju zajedničkog rata, već i izraz promenjenog odnosa moći društvenih i političkih snaga u globalnom svetskom društvu. Perspektiva globalne ratne konfrontacije dva društvena sistema već je bila postala teško ostvariva, ako ne i nemoguća. Sem toga, i pobedonosne socijalističke revolucije i drugi progresivni društveni preobražaji na kursu socijalizma u pojedinim evropskim i azijskim zemljama, a kasnije i u Africi i Latinskoj Americi, dali su značajan doprinos uspostavljanju novog odnosa moći društvenih snaga u svetu, to jest onih koje su bile faktor društvenog progresa, socijalizma i demokratije i onih koje su težile održavanju postojećeg stanja i u unutarnjoj strukturi društva i u sistemu međunarodnih odnosa.

Razume se, ogroman doprinos toj promeni u odnosu snaga dala je i sama svetska antiimperijalistčika revolucija naroda. Takve duboke promene u odnosu moći svetskih društvenih snaga odigrale su veoma značajnu ulogu u posleratnom razvoju međunarodnih odnosa. One su ne samo olakšale borbu naroda za oslobođenje i za njihov nezavisan unutrašnji društveni razvitak, već su i podstakle zahteve i borbu naroda za progresivne promene u svetskom sistemu ekonomskih i političkih odnosa među narodima. U tom smislu socijalizam kao snažan svetski proces menjanja klasnih i društvenih odnosa, uprkos svojih unutrašnjih protivrečnosti i konflikata, manifestovao se kao najsnažnija podrška progresivnim težnjama naroda u međunarodnim odnosima.

Međutim, nekoliko godina posle rata bili smo svedoci recidiva politike frontalne konfrontacije dva sistema u obliku takozvanog hladnog rata. Suprotnosti između kapitalističkih i socijalističkih zemalja i borba protiv nadmoći u odnosu snaga počele su da se ispoljavaju kao konfrontacija vojno-političkih saveza — blokova. Tako se uspostavljala svetska bipolarna struktura, a u odnosima među velikim silama i među vojno-političkim grupacijama formiranim oko njih — klima hladnog rata, stanje konfrontacije različitog obima i intenziteta koje je pretilo da se izrodi u novi svetski sukob. Sistem odnosa koji je nametao blokovski strukturiran svet maksimalno je ograničavao nezavisnu i slobodnu akciju pojedinih zemalja, a u pitanjima od značaja za celu međunarodnu zajednicu značio je uspostavljanje monopola velikih sila. Blokovi nisu samo vojno-političke organizacije, koje po svojoj unutrašnjoj logici nameću politiku sa pozicija sile, već ispoljavaju i tendenciju da se razviju u zatvorene ekonomske sisteme.

Međutim, hladni rat nije doneo svojim protagonistima ni pobedu niti bitnu promenu u odnosu moći. Naprotiv, potvrdio je da je drugim svetskim ratom i razvojem odnosa u svetu posle njega uspostavljen odnos snaga koji politiku frontalne konfrontacije sa orijentacijom na neizbežni rat čini neodrživom i ukazuje na neminovnost povratka politici Jalte, Potsdama itd., pa čak i na neminovnost miroljubive koegzistencije, ma koliko da je to mnogima bilo teško da priznaju. U tom smislu moglo bi se reći da su sporazumi i odnosi koje je uspostavila antihitlerovska koalicija, u stvari, početak one istorijske pojave koju danas nazivamo detantom.

Ovim nikako ne želim da kažem da je, na primer, revolucionarna i socijalistička Jugoslavija bila zadovoljna svim aspektima tih sporazuma. Mi, na primer, nikada nismo nikome priznali pravo da se sporazumeva o podeli uticaja u Jugoslaviji niti smo smatrali da nas takvi dogovori obavezuju. Ali, poznavali smo moć naše revolucije i verovali smo u njenu sposobnost da obezbedi narodima Jugoslavije punu nezavisnost, pa zato nismo ni precenjivali značaj takvih taktičkih manevara u toku Drugog svetskog rata, iako smo ih smatrali opasnim presedanom za posleratni period. Hladnoratovska logika je rađala pritisak da se sve zemlje moraju svrstati iza vodećih protagonista blokova. Ona je nametala logiku trke za prednosti u odnosu moći između blokova ne samo u oblasti naoružavanja, već i na osnovu sticanja kontrole nad narodima što većeg dela sveta. Sem toga, ona je pretila nasilnim narušavanjem odnosa snaga koji je uspostavio Drugi svetski rat i razvoj posle njega, što je vodilo u novi svetski rat i ponovo slabilo položaj naroda u njihovoj borbi za oslobođenje i nezavisnost.

Hladnoratovska logika navela je i Staljina na pokušaj da slomi nezavisnost jugoslovenske socijalističke revolucije. Ona je rađala i druge konflikte među socijalističkim zemljama. Zato nije nimalo slučajno što se ogromna većina naroda suprotstavila hladnom ratu, kao i pritiscima da se u tom ratu svrstaju iza jednog ili drugog bloka i na taj način učestvuju u totalnoj blokovskoj podeli sveta. Jer dominacija blokovskih interesa u međunarodnim odnosima — bez obzira na istorijsku uslovljenost blokova i na subjektivne argumente jednog ili drugog bloka — neminovno stvara uslove i za dominaciju nad narodima i za nastajanje raznih hegemonističkih sistema. Takva situacija stvorila je i uslove da se upravo u periodu hladnog rata pojavi pokret nesvrstavanja kao oblik traženja izlaza iz takve situacije, koja sama po sebi nije otvarala nikakav izlaz, i kao novi oblik ujedinjavanja naroda u borbi za njihove zajedničke interese, protiv hladnog rata, za miroljubivu koegzistenciju, za mir u svetu i za novi svetski sistem ekonomskih i političkih odnosa među narodima.

Bitna pretpostavka za organizaciono oformljavanje tog pokreta bila je pojava novooslobođenih zemalja kao rezultat antikolonijalne i antiimperijalističke revolucije. U toj svetlosti značajnu ulogu u genezi pokreta nesvrstavanja odigrala je konferencija u Bandungu 1955. godine kao prvo okupljanje zemalja koje traže korenite promene u međunarodnim odnosima na bazi miroljubive koegzistencije i ravnopravnosti. Međutim, ni koncept ni baza okupljanja nesvrstanih zemalja u to vreme nisu bili dovoljno široki da bi odgovorili potrebama i zahtevima savremenog sveta. Zato na svojoj konferenciji u Beogradu 1961. godine pokret nesvrstavanja unosi nove dimenzije u svoj koncept i u svoju praktičnu akciju. Aktivnu miroljubivu koegzistenciju, za koju su se uporno zalagale, nesvrstane zemlje nisu shvatale kao nekakav modus vivendi u međusobnim odnosima naroda i posebno medu zemljama sa različitim društvenim sistemima. Formulisale su je i kao aktivnu uzajamnu saradnju u svim oblastima gde je to moguće.

Miroljubiva koegzistencija, naime, nije mogla niti može biti status quo, a pogotovo ne miroljubiva koegzistencija između ugnjetača i ugnjetenog naroda, između eksploatatora i eksploatisanih, između imperijalizma i naroda koji hoće da budu nezavisni, kao ni između hegemonizma i ravnopravnosti naroda. Naprotiv, ona može da postoji samo između istinski nezavisnih naroda, a to znači da je upravo borba za oslobođenje i nezavisnost naroda, za njihovo pravo da sami određuju oblik društvenog i političkog sistema, odnosno za ukidanje svih oblika ekonomske i političke zavisnosti naroda i svih oblika mešanja spolja u njihove unutrašnje odnose prvi uslov za afirmaciju i stabilnost miroljubive i aktivne koegzistencije. Tako je svetska antiimperijalistička revolucija upravo u vreme hladnog rata dobila novu dimenziju — dimenziju nesvrstavanja. Suprotstavljajući se blokovskoj podeli sveta, ona je, u stvari, samo produžila svoju progresivnu istorijsku misiju borbe za oslobođenje, nezavisnost i ravnopravnost naroda. I zato nije nimalo slučajno što je taj pokret na svojoj Beogradskoj konferenciji 1961. godine pozvao vodeće snage dvaju blokova da sednu za zeleni sto i počnu da razgovaraju, da napuste politiku blokovske konfrontacije i da krenu putem konstruktivnog dogovaranja i sporazumevanja zajedno sa svim drugim narodima sveta.

Budućnost sveta, mir i bezbednost naroda ne mogu se, dugoročno gledano, zasnivati na podvajanju i grupisanju zemalja oko pojedinih velikih sila. Nesvrstane zemlje nisu pristale da budu deljene među blokovima, ali su nastojale da zajedno sa blokovskim zemljama kao nezavisan i ravnopravan partner učestvuju u rešavanju svetskih problema.

Kada se govori o karakteru Drugog svetskog rata i o promenama u odnosu snaga u svetu, moraju se imati u vidu i promene koje su nastale u svesti čovečanstva, posebno u najrazvijenijim zemljama kapitalističkog sveta. Te su promene nastale delom pod uticajem sukoba ideoloških i političkih koncepata koji su došli do izražaja u borbi protiv fašizma i u Drugom svetskom ratu, a delom i pod uticajem strukturnih promena u ekonomici i društvenim odnosima u svetu, posebno u najrazvijenijim kapitalističkim zemljama. U produbljavanju svih tih promena izvanredno značajnu ulogu odigrala je svojim uticajem ideologija socijalizma. Pod uticajem borbe protiv fašizma i za odbranu elementarnih, humanih i demokratskih prava čoveka, što je bila i oficijelna ideologija antihitlerovske koalicije, odvijao se u toku Drugog svetskog rata i neposredno posle njega proces jačanja i produbljavanja humanizacije i demokratizacije svesti čovečanstva. U tom okviru je i pravo naroda na samoopredeljenje steklo »pravo građanstva« u demokratskoj svesti savremenog čoveka, što svakako nije bilo bez uticaja na praksu vladajućih političkih vrhova.

Bez obzira na protivrečnosti u tim demokratskim tendencijama, politika nesvrstavanja je u njima dobila podsticaj, a i veću ili manju podršku u progresivnim i demokratskim snagama zemalja u blokovima, što je postalo dodatni izvor snage pokreta nesvrstavanja i njegove sposobnosti da se suprotstavi hladnom ratu i blokovskoj podeli sveta. No, nije reč samo o ideološkim i političkim uzrocima i razlozima promena u svesti savremenog čoveka. Dublja analiza promena u razvoju proizvodnih snaga i društveno-ekonomske strukture visoko razvijenog kapitalizma verovatno pokazuje da su »klasične« forme kolonijalizma i imperijalizma i objektivno, to jest ekonomski sve manje odgovarale interesima ka monopolu težećeg centralizovanog kapitala, pogotovo takozvanog »transnacionalnog«.

Hitlerovski fašizam je pokušao da klasični kolonijalni sistem zameni sistemom totalne hegemonije nad svetom. Taj plan je u Drugom svetskom ratu doživeo poraz, a zajedno s njim unapred su bili politički i praktično oslabljeni i drugi slični koncepti kojih je, svakako, bilo i koji su dolazili, pa i danas još dolaze do izražaja u političkim odnosima savremenog sveta. Taj poraz je podstakao narode u njihovoj borbi za slobodu, nezavisnost i ravnopravnost u međunarodnim odnosima. Ali on je istovremeno jačao one snage u razvijenim zemljama kapitalističkog sveta koje su počele da shvataju da izlaz za njihove ekonomske i političke probleme i interese nije u tvrdoglavoj odbrani kolonijalnih imperija i kolonijalnih odnosa, nego u traženju novih oblika i novih odnosa, prvenstveno u uspostavljanju raznih oblika ekonomske i političke hegemonije oslonjene na politiku sa pozicije snage, umesto starih odnosa zasnovanih na direktnom nametanju tuđe vlasti. Tu treba tražiti razlog što je pravo naroda na samoopredeljenje bilo formalno-pravno prihvaćeno i dobilo priznanje i potvrdu ne samo u demokratskim i levo orijentisanim delovima političke strukture kapitalističkih zemalja, već i u znatnim delovima same vladajuće klase i političke strukture tih zemalja.

Tako je i moguće razumeti činjenicu da je relativno velik broj kolonijalnih zemalja stekao svoju državnu nezavisnost bez oružane revolucije, to jest pretežno političkom borbom. Upravo stoga slom kolonijalnog sistema i sticanje formalno-pravne nezavisnosti većine dojučerašnjih kolonija ne znači definitivan kraj sistema međunarodnih odnosa koji je izgradila epoha imperijalizma. Jer, iako se priznaje, pravo na samoopredeljenje se ipak u praksi obično tumači kao pravo na formalnu državno-pravnu nezavisnost, a u isto vreme se traže i u život uvode nova sredstva i novi putevi za uspostavljanje i održavanje novih oblika zavisnosti, dominacije i hegemonije. Čitav taj arsenal savremene politike sa pozicije dominantne ekonomske i političke snage danas nazivamo neokolonijalizmom i hegemonizmom, što je, u stvari, preobraženi vid imperijalizma. Time ne želim da kažem da se u svetu nije ništa promenilo u progresivnom smislu niti da je snaga imperijalizma danas ista kao što je bila juče.

Naprotiv, svet je poslednjih decenija doživeo prelomne progresivne istorijske preobražaje. Ali politika imperijalističkog potčinjavanja naroda i poznati obimni arsenal sredstava te politike još uvek su snažno prisutni. Njih pojačava i specifična logika blokovske konfrontacije, o čemu ću kasnije govoriti. A upravo zbog svega toga naše vreme obiluje takvim pojavama kao što su: nametanje ekonomske zavisnosti i sticanje ekonomskih i drugih prednosti u pogledu kapitala i razvoja tehnologije, što naročito olakšava postojanje jaza između razvijenih i nerazvijenih zemalja; ekonomski i politički pritisci; stvarni ili navodni zajednički odbrambeni interesi, u ime kojih se često nameću i drugi interesi; mešanje u unutrašnje poslove drugih zemalja; velika snaga i uloga specijalizovanih službi i sredstava za diverzije i druge oblike mešanja; pritisci putem vojnih pretnji sve do direktnih vojnih intervencija itd. Rekao bih da je gotovo paradoks našeg vremena da se danas manje pribojavamo mogućnosti novog svetskog rata nego lokalnih ratova.

U takvim društvenim, ekonomskim i političkim odnosima savremenog sveta nalaze se glavni uzroci i izvori moći onih društvenih snaga koje i posle drugog svetskog rata nameću narodima svoju ekonomsku i političku dominaciju u obliku neokolonijalizma, ekonomskog monopolizma, političkog hegemonizma i uspostavljaju druge oblike jednostrane ekonomske i političke zavisnosti naroda. Time je savremena imperijalistička politika uglavnom odbacila klasične, formalno-pravne, kolonijalne i slične oblike zavisnosti naroda od takozvanih metropola imperijalističkih sistema. Tu više nije reč o direktnoj vlasti nad narodima. Međutim, direktna vlast tu nije ni potrebna s obzirom na to da je adekvatno zamenjuju novi instrumenti, sredstva i odnosi o kojima je bilo reči. Sve je to moralo da dovede do otpora naroda na svim kontinentima, koji su branili i brane svoje pravo na političku i ekonomsku nezavisnost, kao i na ravnopravnost u međunarodnim odnosima.

Politika nesvrstavanja je postala najsnažniji izraz tog otpora. Razume se, time ne želim sve unutrašnje političke napetosti u nesvrstanim i drugim zemljama, pojave nestabilnosti i konflikte, kao i državne udare, pripisati samo mešanju spolja. Postoje brojne pojave koje same po sebi stvaraju uslove za ekonomsku i političku nestabilnost u mnogim zemljama, a samim tim i za unutrašnje konflikte, kao što su: zaostalost društvene strukture, koju u mnogim zemljama podržavaju reakcionarne društvene i političke grupacije; ekonomska zaostalost i problemi koji proizlaze iz dubokog jaza između razvijenih i nerazvijenih zemalja i koji, naročito u novooslobođenim zemljama, ponekad stvaraju nepremostive ekonomske, socijalne i političke probleme; klasni sukobi u uslovima ekonomske zaostalosti i zaostalosti proizvodnih odnosa i političkog sistema; ekonomska zavisnost koja iz toga proizlazi, kao i idejna i politička kolebanja u pogledu razvoja društva i mesta pojedine zemlje u sistemu međunarodnih odnosa, i mnoge druge.

No, zato je mešanje u unutrašnje odnose zemalja sa takvim problemima i suprotnostima utoliko reakcionarniji i opasniji instrument međunarodne politike. Imajući sve to u vidu, mogli bismo reći da su promene u odnosu moći svetskih društvenih snaga i sve pozitivne i negativne reperkusije tih promena na međunarodni položaj naroda takođe među najvažnijim istorijskim izvorima pokreta nesvrstavanja.

 

Izvod iz: Kardelj, E. (1981). Istorijski koreni nesvrstavanja. Beograd: Komunist.
Priprema: Princip.info