Sastavni deo oslobodilačke borbe predstavljalo je stvaranje slobodnih teritorija kao neposredan izraz i konkretan rezultat njenog razvoja u pojedinim etapama NOR-a i revolucije. Komunistička partija Jugoslavije je i pre rata, posebno posle okupacije, preduzimala mere i stvarala uslove za borbu protiv fašizma a u isto vreme i sama izrastala u takvu političku snagu koja će organizovano i planski pristupiti realizaciji autentične ratne koncepcije svog rukovodstva. Kao logičan nastavak predratne aktivnosti KPJ i neposredan izraz njenog antifašističkog stava, a na osnovu procene objektivnih unutrašnjih i međunarodnih uslova i subjektivnih faktora, usledila je već od početka odluka o opštenarodnom karakteru, oslobodilačkom i revolucionarnom cilju oružane borbe. U osnovi koncipirana je politička i vojna strategija KPJ i rukovodećeg centra NOP-a.

Za razliku od dotada opštevažećeg modela socijalističke revolucije i ustaljenog koncepta oružanog ustanka, Tito je otkrio nov, originalan put oslobodilačke i revolucionarne borbe, primenjujući marksističko-lenjinističke principe na konkretne uslove i stanje u zemlji. Dijalektičkom analizom istorijske stvarnosti i predviđanjem razvoja i posledica narednih događaja najpre je došao do spoznaje da predstoji »jedan dugotrajni otpor protiv okupatora«, a zatim i do osnovnog postulata da treba »od početka stvarati, ma i polako ali sigurno, bazu« i »u daljoj perspektivi… teret borbe prenijeti na što šire narodne mase«, odnosno na »seljaštvo, provinciju«; dakle, nasuprot istorijskih iskustava Pariske komune i Oktobarske socijalističke revolucije u Rusiji, »gdje se smatralo da glavna borba treba da se vodi u gradu, a ne na periferiji«.¹

Međutim, uslovi na početku drugog svetskog rata, a posebno u Jugoslaviji, bitno su se izmenili u odnosu na one iz 1917. godine. U gradovima su bili koncentrisani moć i oružje okupatora, i borba radnika na barikadama bi vodila i pored najbolje organizovanosti i najveće revolucionarnosti sigurnom porazu. Osim toga, teško je bilo na taj način zatalasati i pokrenuti mase u gradovima zastrašene odmazdama i terorom okupatora još pre početka ustanka. Jedino svesna i organizovana borba masa na širokom prostoru, na čitavoj teritoriji Jugoslavije u obliku partizanskog rata imala je realan smisao i perspektivu. Stalnim akcijama partizana u unutrašnjosti, izvan gradova i posebno obezbeđenih privrednih područja i centralnih saobraćajnica, tamo gde je okupator bio najslabiji, trebalo je potiskivati njegove posade i osvajati najpre manja, pa veća mesta srazmerno kako budu rasle snage ustanka. Titov strateški koncept je podrazumevao permanentan razvoj akcija sve do slivanja u jedinstven proces borbe za oslobođenje, odnosno za stvaranje slobodnih teritorija, koje bi služile kao baze za dalje širenje NOB-e i njeno prerastanje u opštenarodni rat. Stvaranje slobodnih teritorija u Srbiji, dakle, predstavljalo je samo deo procesa borbe na teritoriji Jugoslavije. U tom smislu, ono je i pored specifičnosti, koje je često sama praksa objektivno nametala, imalo i opšti značaj za dalji tok oslobodilačkog rata i revolucije.

U okupiranoj i podeljenoj Srbiji, funkcionisanjem okupacijsko-kvislinškog sistema, uz masovna hapšenja i represalije, kao i razne vidove i oblike eksploatacije privrede i stanovništva, odnosi i prilike su postajali sve složeniji i kontraverzniji. Na teritoriji uže Srbije bile su koncentrisane tri nemačke posadne divizije,² a ovome treba dodati složen upravni i policijski aparat, kao i specijalne jedinice. U okupacijski sistem uključeni su organi i ustanove stare vlasti i aktivirana žandarmerija. Posebno značenje i ulogu u tom smislu imao je Aćimovićev komesarijat. Međutim, pripreme za ustanak na političkom i vojnom planu i neposredni zadaci na pokretanju i mobilisanju širokih narodnih masa i materijalnih potencijala za borbu protiv okupatora i kvislinga, koji su proistekli na osnovu opšte političke platforme KPJ, sa uspehom su privođeni kraju u Srbiji i u takvim složenim uslovima kakvi su vladali odmah posle kapitulacije.

Titov koncept partizanske borbe na širokom prostoru uslovio je i neke praktične promene i postavio nove zadatke: pomeranje KPJ iz centara na teren, stvaranje i aktiviranje rukovodećih tela i organizacija na teritorijalnom principu. To je u suštini bilo strateško pitanje revolucije, kako Tito kaže, to »slanje ljudi van«, i od prvostepenog značaja neposredna uloga rukovodećih kadrova u procesu konstituisanja vojne organizacije i izvođenja prvih akcija i borbi. Trebalo je dalje razvijati izuzetan borbeni polet u Partiji i iskoristiti tradicionalno borbeno raspoloženje u narodu, usmeriti ga i organizovati u pravcu pružanja zajedničkog otpora. Bez svesne uloge rukovodećih snaga spontanitet otpora antiokupatorski raspoloženih masa ne bi mogao da preraste u opšti narodnooslobodilački pokret. Zato je 23. juna, na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, odlučeno da većina članova PK bude upućena na teren, a da na okupu ostane sekretarijat PK, koji je tada oformljen, sa zadatkom rukovođenja celokupnim političkim i organizacionim radom. Tom prilikom je, takođe, odlučeno i o rasporedu partijskog i instruktorskog kadra na teritoriji Srbije.

Neosporno da je na ovakvu orijentaciju, i uopšte na početak i razvoj oružane borbe u Srbiji, direktan uticaj imalo i najviše partijsko i vojno rukovodstvo, koje je u tom vremenu delovalo iz Beograda. Centralni komitet KPJ je na sednici 27. juna odlučio »da jedan dio članova CK i aktivista Partije smjesta ode na teren, s ciljem organizacije i rukovođenja partizanskim odredima«.³ Tih dana bio je oformljen, a definitivno određen i potvrđen 4. jula 1941. na sastanku Politbiroa CK KPJ, Glavni štab (GŠ) NOPO Srbije, čiji su članovi, takođe, ubrzo upućeni na teren da neposredno rukovode formiranjem partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomoravlju. U isto vreme upućene su direktive i uputstva partijskim rukovodstvima o načinu organizovanja prvih partizanskih jedinica i izvođenju oružanih akcija. Na teritoriji Srbije postojala je razgranata mreža partijskih aktiva, organizacija i komiteta, koja je stalno učvršćivana porastom broja članova i pristalica Partije i njihovim sve izrazitijim pomeranjem iz gradova u unutrašnjost i u seoske sredine. Upravo je na osnovu tako razvijene teritorijalne organizacione strukture KPJ, bilo moguće na širokom prostoru okupljati i organizovati mase za borbu.⁴

Predviđalo se najpre formiranje Valjevskog, Kosmajskog, Užičkog, čačanskog i Moravskog odreda na područjima koja su, u izvesnom smislu, predstavljala teritorijalnu celinu i sa kojih bi se u procesu izvođenja akcija i napada sve više stezao »crveni obruč« oko Beograda.⁵ Već do kraja jula 1941. bilo je formirano i borilo se četrnaest NOP odreda u Srbiji. Ti prvi uspesi postignuti na početku ustanka potvrdili su realnost koncepcije KPJ i stvorili su uslove za njenu dalju razradu i primenu u pogledu stvaranja slobodnih teritorija. Posle 7. jula, kada je napad rađevskih partizana označio početak oružane borbe u Srbiji, talas partizanskih akcija se sve više širio i zahvatio Posavinu, Mačvu, Šumadiju i druge krajeve. Samo u julu je Aćimovićevo Ministarstvo unutrašnjih poslova registrovalo, prema izveštajima i podacima kojima je raspolagalo, 220 akcija, a njih je, verovatno, bilo i više.⁶ Partizanski odredi su sticali prva iskustva izvodeći oružane akcije i napade na okupatorske posade i žandarmerijske stanice, seoske opštine, sreska načelstva, kao na delove i centre okupacijsko-kvislinškog aparata, čime je oslobodilačka borba od samog početka poprimila i revolucionarni karakter. Oslobođena područja koncentrično su se širila oko NOP odreda, kao oko svojih centara, i postepeno međusobno povezivala i spajala. To je bio začetak prvih slobodnih teritorija.⁷

Tako su Valjevski, Posavsko-kosmajski i Mačvanski odred, već u julu, odmah po formiranju, razoružali 17 kvislinških žandarmerijskih stanica i zatvorili opštinske uprave u 48 sela i manjih mesta na području Tamnave, Kosmaja, Podgorine i Mačve.⁸ U to vreme borci Rađevske čete Valjevskog odreda izvršile su napad i oslobodile Valjevsku Kamenicu, čime je, u stvari, prvi put bilo oslobođeno jedno sresko mesto u Srbiji.⁹ Neprekidni razvoj i širenje partizanske borbe krajem jula, Feliks Bencler, opunomoćenik nemačkog Ministarstva spoljnih poslova, je u svojim izveštajima ocenjivao kao stanje u kome preti neposredna »opasnost od opšteg komunističkog ustanka« i u kome se »komunistički napadi nastavljaju« i pored pojačanih mera i akcija nemačkih snaga.¹⁰ Primenom strategije oružane borbe na širokom nacionalnom, političkom i socijalnom frontu, i pored pojedinih vojnopolitičkih problema i slabosti, koji su bili pre svega logičan izraz početka, okupacijsko-kvislinški sistem je iz temelja uzdrman, a pojedini njegovi delovi razbijeni i uništeni. Razvučene nemačke snage posadnih divizija i Aćimovićeve žandarmerije, već u prvom naletu ustanika, nisu više mogle kontrolisati prostore između dobro obezbeđenih gradova, važnih saobraćaj nica i značajnih objekata, odnosno između jakih nemačkih garnizona.

U dinamičnoj ustaničkoj aktivnosti, pored složenih zadataka organizovanja i snabdevanja prvih partizanskih jedinica, iskrsavali su problemi vezani za životne potrebe stanovništva, koje su, zbog identiteta interesa, ali i zbog nerazvijene strukture NOP-a, u početku često rešavali i sami štabovi odreda. Tako je, u specifičnim i složenim uslovima ustaničke borbe, započeo proces kvalitativno novih, revolucionarnih promena. U suštini, sve više se ocrtavalo, po svome karakteru i unutrašnjem značenju, prelazno stanje između starog, u razaranju i nestajanju, i novog, u pojavnim oblicima, od kojih su najznačajniji NOP odredi i organi narodne vlasti. Prateći opšti razvoj ustanka i u stalnoj vezi sa GŠ NOPO Srbije na terenu, Tito je odredio strategijsko težište borbe u zapadnoj Srbiji. Kao konkretne razloge za donošenje ove odluke i koncipiranje strategijske zamisli za stvaranje prve slobodne teritorije, Tito je naveo sledeće: »Razgledajući konfiguraciju terena Srbije, vidio sam da je za nas najpovoljniji pravac zapadne Srbije, za orijentaciju naših borbenih snaga, za organizaciju naših partizanskih odreda i stvaranje izvjesne slobodne teritorije… ja sam taj pravac našao prvo zato što je to brdski teren i šuma, a drugo, što je tu borben elemenat i što je bilo poznato da su u tom kraju ljudi koji su svakom okupatoru dali jak otpor«.¹¹ Prema Titovoj proceni, ovde su postojali najpovoljniji uslovi za narastanje partizanskih odreda i masovnu podršku naroda, s obzirom na njegov mentalitet i borbene tradicije, a posebno u borbi protiv Nemaca u prvom svetskom ratu. Sem toga, sam teren je najbolje odgovarao partizanskim oblicima borbe, povezivanju i koordiniranju akcija i dejstava partizanskih odreda pri oslobođenju pojedinih mesta i uporišta okupatora.

Značajan elemenat pri donošenju ovakve odluke bio je i geografski položaj ove teritorije, koja gravitira prema dubokoj unutrašnjosti zemlje i kao takva predstavlja, sa strategijskog stanovišta, bitnu prostomu komponentu. Odatle se lakše moglo rukovoditi i vršiti povezivanje akcija s partizanskim jedinicama u istočnoj Bosni, Sandžaku, Crnoj Gori i Sremu, i u isto vreme, zavisno od razvoja situacije, preneti težište borbe i na druge delove Jugoslavije. U širem smislu, ova teritorija je »dopirala« do važne saobraćajnice od Beograda prema Nišu, koja je činila kičmu nemačkog vojnog transporta na Balkanu, i u tom pogledu imala strategijski značaj. U tom vremenu od ostataka vojne organizacije bivše Jugoslavije razvijao se i jačao četnički pokret pod rukovodstvom Draže Mihailovića, čiji se centar nalazio upravo na ovom delu teritorije, tj. na Ravnoj gori, pa se, u opštem procesu stvaranja široke političke osnove i jedinstva NOP-a, kao i daljem razvoju ustanka, nastojalo i još realnije gledalo na njegovo aktiviranje i učešće u borbi protiv okupatora. Pored iznetih elemenata, Tito je imao u vidu dva osnovna faktora za konačnu odluku o stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Šumadiji: prvo, brojnost i stepen razvijenosti partizanskih jedinica, i drugo, snagu i aktivnost organizacija KPJ.

Na osnovu Titove odluke, odnosno »strategijskog plana« za razvoj ustanka, u kome je bilo predviđeno stvaranje slobodnih teritorija, »vojno rukovodstvo u Centralnom komitetu KPJ dalo je borbeni zadatak partizanskim odredima zapadne Srbije da očiste zapadnu Srbiju od neprijateljskih, okupatorskih i kvislinških trupa«.¹² Poznato je da je Tito uputio pismo u GŠ NOPO Srbije u kome je razvijao misao »… da se naše diverzione akcije, napadi na žandarmerijske stanice i napadi na manje grupe okupatorskih vojnika u dogledno vrijeme moraju sliti u opšti narodni ustanak«, a koji treba »… započeti u zapadnoj Srbiji i tamo stvoriti slobodnu teritoriju koja će poslužiti kao baza za razvijanje ustanka u drugim krajevima«.¹³ Titova direktiva je temeljno razmotrena u GŠ NOPO Srbije, na osnovu čega se došlo do konkretnih zaključaka: »Teren zapadne Srbije, tačnije prostor od druma Loznica — Valjevo pa južno preko Čačka i Užica prema Sandžaku, bio je veoma pogodan za podizanje ustanka«. Posebno je uočeno kako su »na tom prostoru Nemci… imali veće garnizone samo u Užicu, Valjevu i Krupnju…«, ali da su, u isto vreme, tamo bili »naši najjači odredi: Valjevski, Čačanski i Užički…«. Takođe je zapaženo da nije »teško uhvatiti vezu sa Crnom Gorom« i da su »u Bosni, zbog ustaškog terora, povoljni uslovi za razvitak ustanka«.¹⁴

U odgovoru na Titovo pismo u svome izveštaju od 29. jula 1941. Sreten Žujović, rukovodilac GŠ NOPO Srbije, je istakao: »a) skoncentrisanost naših jačih snaga i naših eventualnih saveznika« i »b) geografski položaj i terenske mogućnosti«, kao prednosti za stvaranje slobodne teritorije u »jugozapadnom kraju« Srbije.¹⁵ Procena GŠ NOPO Srbije potvrdila je pravilnost Titove odluke i realnu osnovu opšte strategijske zamisli za stvaranje slobodne teritorije. Na osnovu svega toga, GŠ NOPO Srbije je izradio plan dejstva i odredio zadatke partizanskim odredima: najpre, da »Valjevski odred kroz akciju dođe do što više oružja i da mobiliše što je moguće veći broj ljudi«, a zatim je trebalo povezati odrede Valjevski, Užički i Čačanski i, koordinirajući njihove akcije, »započeti čišćenje teritorije«. Određeni su, takođe, početni pravac i prvi ciljevi i objekti napada: »Prvo ćemo napasti garnizon u Krupnju, a onda u Valjevu i ostalim gradovima zapadne Srbije«.¹⁶

Titova ideja i zamisao za stvaranje slobodne teritorije ubrzo je konkretizovana u obliku planova narednih akcija i zadataka partizanskih odreda. U zapadnu Srbiju su upućeni Rodoljub Čolaković i Filip Kljajić—Fića, članovi GŠ NOPO Srbije, koji su već krajem jula obišli Valjevski NOP odred, upoznali se sa stanjem u njemu i situacijom na terenu, kao i uslovima i mogućnostima za dalji razvoj borbe i stvaranje slobodne teritorije u ovom delu Srbije. Sreten Žujović i Nikola Grulović obilazili su Pomoravlje, a Branko Krsmanović je pošao, najpre u Čačak, a zatim u Užice. Tako je Glavni štab neposredno rukovodio borbom partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomoravlju, što je bilo od životne važnosti za razvoj ustanka naročito u početnom periodu kada se nedostatak vojnih kadrova javljao kao problem. Pregledom boračkog sastava zaključujemo da je i do 2/3, a u pojedinim odredima i više bilo omladinaca,¹⁷  koji su prva iskustva sticali neposredno u vatri borbe.¹⁸ Početkom avgusta Zujović je u svome izveštaju br. 3 ocenjivao da je »organizovanje odreda uglavnom potpuno gotovo«, navodeći pritom i pojedine slabosti i poteškoće koje su se u početnoj etapi javljale.

Teza o »oružanim desetinama na selu«, pogrešno shvaćena i pogrešno preneta, imala je u dinamičnoj praksi borbe za posledicu rasformiravanje Čačanskog odreda i Kolubarske čete.¹⁹ Zahvaljujući brzoj intervenciji Glavnog štaba Srbije krupnije posledice su izbegnute. Kolubarska četa je ponovo okupljena, reorganizovana i učvršćena kroz borbe i akcije od kojih su najznačajnije napad na Ljig²⁰  i Lajkovac.²¹ Kao jedna od najaktivnijih u Valjevskom odredu, Kađevska četa je već do polovine avgusta obustavila rad opštinskih uprava u Azbukovici, Rađevini i Podgorini. Učestalim napadima Podgorska četa je prinudila žandarme da se povuku iz seoskih stanica u veća mesta na teritoriji podgorskog sreza, dok je u isto vreme Tamnavska četa kontrolisala teritoriju koju su okruživali mesta Kožnak, Novaci, Pambukovica, Dokmir, Tvrdojevac, Sovljak, Paljuve i Banjani. Na sastanku članova Štaba Valjevskog odreda, 21. avgusta u selu Robajama, kojem su prisustvovali Filip Kljajić-Fića, Rodoljub Čolaković i Miloš Minić, kao instruktor PK Srbije za valjevski okrug, pored ostalog, izdato je naređenje Valjevskom odredu da napadne i oslobodi Krupanj.²² Početkom septembra likvidirana je nemačka posada u Stolicama, a potom su borci Valjevskog odreda i vojno-četničke jedinice popa Vlade Zečevića i poručnika bivše jugoslovenske vojske Ratka Martinovića oslobodili Krupanj; u ovoj borbi su nemački vojnici, u znak predaje, istakli belu zastavu, verovatno prvi put otkako je Hitler započeo osvajanja 1939. godine.²³

Pored obilnog plena, naročito oružja, koje je deljeno susednim odredima, pa čak i doturano Romanijskom partizanskom odredu u istočnoj Bosni, borba je imala širi politički značaj i delovala mobilizatorski za priliv novih boraca. Ubrzo po oslobođenju Krupnja, iz Ljubovije se povukla nemačka posada, a 7. septembra i posada iz Ljiga, ispred boraca Kolubarske čete, čime je oslobođena čitava teritorija Valjevskog okruga, osim Valjeva. U istom periodu je Mačvanski odred, koji je usled stalnog priliva boraca reorganizovan i preimenovan 16. avgusta u Podrinjski, stvorio slobodnu teritoriju; u Mačvi i Podrinju. Iako su uslovi i prilike za vođenje i razvoj oslobodilačke borbe u ovim krajevima bili specifični, pre svega, zbog geografske zatvorenosti prirodnim granicama — rekama Drinom i Savom, zatim zbog relativno gustog rasporeda nemačkih i ustaških posada, severno u Sremu i zapadno u Bosni, zbog masovnog priliva izbeglica iz Bosne, Srema, Slavonije, NOP je ubrzo narastao i poprimio šire razmere. Stalnim oružanim akcijama »sve žandarmerijske stanice u okrugu su razoružane i sve opštinske uprave raspuštene…«,²⁴ tako da je početkom septembra oslobođenjem Bogatića i Loznice bilo slobodno celo Podrinje i Mačva, osim Šapca koji je bio u blokadi sve do ulaska u grad prvih delova 342. divizije 24. septembra.

Oslobođena teritorija se ubrzo širila od Valjeva do Drine, i na severu, linijom Save do blizu Beograda, spajala sa slobodnom teritorijom koju je stvorio Kosmajsko-posavski odred, odnosno Kosmajski i Posavski. Posavski odred je tokom avgusta izveo mnoštvo akcija, naročito na komunikacijama, i oslobodio Posavinu i Tamnavu, sem sreskih mesta. Posle značajne pobede nad Nemcima i borbama na prostoru između Grabovca, Stublina i Orašca, izvršen je napad na Ub, ali je, i pored prodora do same zgrade sreskog načelstva, zauzet tek u ponovljenom napadu 11. septembra. Početkom septembra blokiran je Obrenovac. Kosmajski partizanski odred je posle reorganizacije i osamostaljenja izvodio akcije na području kosmajskog, mladenovačkog, vračarskog i gročanskog sreza. Pošto je izbegao blokadu na Kosmaju, koju su Nemci organizovali, koristeći i snage jedne divizije koja je bila na putu iz Grčke za Beograd i dalje za Istočni front, odred je već do polovine avgusta kontrolisao veći deo teritorije oko Kosmaja: »Sve žandarmerijske stanice su razoružane osim onih po sreskim mestima i duž železnica. Skoro u svim opštinama spaljena je arhiva… Ovo se odnosi na srezove Mladenovački i Kosmajski…«.²⁵ Pored izvođenja akcija i diverzija na pruzi Beograd — Niš, odred je vodio borbu protiv nedićevsko-četničkih snaga, štitio slobodnu teritoriju, koja se pružala do same pruge, i sadejstvovao Posavskom i 1. šumadijskom NOP odredu.

Tako je, počev od prvih akcija Valjevskog, Mačvanskog (Podrinjskog), Posavskog i Kosmajskog odreda u julu pa do sredine septembra, u severozapadnoj Srbiji stvorena relativno kompaktna i međusobno povezana slobodna teritorija, čije su se granice protezale na zapadu do Drine, na severu do Save i Beograda, na istoku do centralne saobraćajnice Beograd — Niš. U suštini, ona je bila povezana sa oslobođenim područjima 1. i 2. šumadijskog i Kragujevačkog i Pomoravskog NOP odreda i stapala se sa slobodnom teritorijom koju su stvorili Užički, Čačanski, Kraljevački i Kopaonički NOP odred u širem delu gornjeg i srednjeg toka Zapadne Morave i u dolini Ibra. Prvi šumadijski NOP odred, koji je dejstvovao na širem području Lazarevac — Aranđelovac — Topola — Rudnik, krajem avgusta je razoružao veći broj žandarmerijskih stanica, a akcijama i diverzijama na komunikacijama i u rudnicima, izazvao zastoje u saobraćaju i ratnoj privredi. Zatim su borbe vođene za oslobođenje sreskih mesta. Drugi šumadijski NOP odred je izvodio akcije i napade na teritoriji jaseničkog, velikooraškog, lepeničkog, moravskog i delom račanskog sreza, kao i diverzije na značajnim komunikacijama Beograd — Niš, Lapovo — Kragujevac i drugim. Sredinom septembra ustanak je u ovom kraju poprimio šire razmere. Ne računajući nemačke garnizone u gradovima, bile su oslobođene teritorije svih srezova, osim jaseničkog. Pomoravski odred je dejstvovao po četama, tako da su Belička, Levačka, Paraćinsko- ćuprijska i Temnička, uglavnom, svaka na svom području izvodile napade i akcije. Tokom septembra oslobođena je teritorija beličkog sreza i Levač sa Rekovcem, kao i teritorija paraćinskog sreza, osim Paraćina i Ćuprije.

Za to vreme, Kragujevački odred, koji je nešto kasnije formiran, pored paljenja opštinskih arhiva i zabrane rada opštinskih uprava, krajem avgusta je razoružao žandarmerijske stanice u srezovima i posade po železničkim stanicama na teritoriji na kojoj je dejstvovao.²⁶ U vreme kada je borba za stvaranje slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji ulazila u završnu fazu i kada je GŠ NOPOJ vršio pripreme za održavanje Savetovanja u Stolicama, 16. septembra je u Dulenima održano savetovanje GŠ NOPO Srbije na kojem je, pored ostalog, zaključeno da je neophodno preći na izvođenje krupnijih akcija radi stvaranja jedinstvene slobodne teritorije u Sumadiji, Pomoravlju i zapadnoj Srbiji. U tom smislu, pojedinim odredima su postavljeni određeni zadaci. Ubrzo je zajedničkom borbom i akcijama šumadijskih partizanskih odreda, kao i Pomoravskog odreda, bila stvorena relativno stabilna slobodna teritorija u Šumadiji i Pomoravlju, čije je granice teško odrediti, zbog čestih upada nemačkih i nedićevsko-pećančevih snaga. Neposredno povezana sa slobodnom teritorijom u zapadnoj Srbiji, ona je u stvari predstavljala njen spoljašnji, istureni deo.

U isto vreme, opšta reakcija okupatora bila je takva da je stalno pojačavao policijske mere i angažovao specijalne jedinice (jagdkomande). Nemačke vojnoupravne komande povećale su borbenu gotovost snage i sredstava, pojačale stražarsko obezbeđenje vojnih i privrednih objekata, vršili demonstrativne pokrete trupa, preduzeli niz propagandnih i naročito kaznenih mera i odmazdi.²⁷ Na snazi je bilo pravilo da se za jednog ubijenog Nemca strelja sto Srba, a za ranjenog 50. Na pređlog Benderà Aćimovićev komesarijat je zamenjen Nedićevom vladom »narodnog spasa«.²⁸ Žandarmerija je brojčano znatno povećana. Pod zastavom kvislinga našli su se i Pećančevi četnici. No, ustanak nije mogao biti ugušen politikom »Srbi protiv Srba«. Kvislinške strukture i formacije doživele su poraz, koji će imati višestruke posledice. Sredinom septembra sam Hitler, je posle učestalih nepovoljnih izveštaja, izdao naređenje da se unište ustaničke snage i ponovo uspostavi »red i mir« u toj okupiranoj oblasti. Nemci su za takav zadatak morali dovlačiti operativne trupe: 342. diviziju iz Francuske i 113. diviziju sa Istočnog fronta. Pored toga, uspesi partizanskih jedinica u borbi protiv okupatora neposredno su se odrazili na sveukupnu aktivnost četničkog pokreta Draže Mihailovića.²⁹ U suštini, on je tek tada bio pokrenut, ali i dalje »taktički oprezan«, iako su se zbog čekanja »trenutka za borbu« njegovi pojedini delovi odvojili i pristupili NOP-u (Zečević i Martinović). Pokret D. M., odbijajući pozive za saradnju sa NOP-om, postepeno, uporedo sa ofanzivom okupatora, prihvatiće ulogu kvislinga već na tlu Užičke Republike.

U dolini Zapadne Morave ustanak je počeo nešto kasnije i sporije se razvijao u početnoj etapi, ali je po razmerama i tempu borbene i političke aktivnosti već u jesen 1941. dostigao vrhunac. Užički odred, koji je izvodio svoja dejstva na teritoriji užičkog, ariljskog, moravičkog, zlatiborskog, crnogorskog i račanskog sreza, polovinom avgusta je imao po jednu četu u svim srezovima, osim u crnogorskom. Početkom septembra Rodoljub Čolaković je na gorobiljskom savetovanju komande odreda i četa i članova Okružnog komiteta preneo Titovu direktivu za stvaranje slobodne teritorije, ističući njen značaj za razvoj NOP-a u celini.³⁰ Tom prilikom izvršena je reorganizacija komande odreda i utvrđen plan daljih napada i akcija, prema kome je trebalo osloboditi najpre Bajinu Baštu, Kosjerić, Čajetinu, a zatim koncentrisati snage u borbi za oslobođenje Užica i Požege. Posle savetovanja, povećana je borbena aktivnost odreda u celini. Čete Užičkog partizanskog odreda izvodile su, u stvari, sve one neophodne akcije na teritoriji srezova, neposredno pre borbe za njihovo potpuno oslobođenje. Polovinom septembra Štab odreda je, ceneći jačinu i raspored neprijateljskih i sopstvenih snaga, geografski položaj i uslove terena za izvođenje akcija većeg obima — pošto je čitava teritorija okruga podeljena na dva celovita i jedinstvena područja — koncentrisao čete u dve grupe: istočnu, koju su sačinjavale Moravička, Ariljska i Požeška, a zapadnu, sastavljenu od 1. užičke, Račanske i Zlatiborske.³¹

Zapadna grupa, odnosno Račanska i Crnogorska četa, i pored neočekivanog napada četnika, 12. septembra oslobodila je Bajinu Baštu, dok je Požeška četa, posedanjem položaja na putu Užice — Bajina Bašta, imala zadatak da spreči eventualna pojačanja Nemcima.³² U snažnom naletu, posle kraće borbe s četnicima i žandarmima, Račanska, Užička i Zlatiborska četa su 21. septembra zauzele Čajetinu i nastavile nastupanje ka Užicu. Moravička četa je, zajedno s jednim vodom Ariljske čete, 13. septembra, oslobodila rudnik Lisu, a zatim ušla i u Ivanjicu, posle boravka i zbora četnika u njoj. U to vreme opunomoćeni komandant Srbije, nemački general pešadije Berne (Böhme) pristupio je planskim pripremama za ugušenje srpskog ustanka prema Hitlerovom naređenju. U izveštaju o situaciji feldkomandanture 816, Užice, je navedeno da je »granična oblast na Drini u rukama ustanika«, kao i »srezovi (Kreise) Guča, Arilje, Ivanjica, Preljina (Prijeljina)«.³³ Povlačenje nemačkih snaga, 21. septembra iz Užica, a sutradan iz Požege, izvršeno je, kao deo planske evakuacije.³⁴ Međutim, uspesi Užičkog odreda, a docnije i borbe sasvim sigurno su uticali na donošenje odluka o povlačenju i na brzinu njene realizacije.³⁵ Požega je oslobođena 22. a Užice 24. septembra, posle trodnevnog boravka četnika u gradu. Takođe 24. septembra, Crnogorska četa je oslobodila Kosjerić, ispred koje su se povukli žandarmi. Time je bila oslobođena cela teritorija užičkog okruga.

Posle povlačenja nemačkih snaga iz Užica i Požege, predstojalo je njihovo povlačenje i iz Čačka, jer je teritorija čačanskog okruga, osim Čačka i Gornjeg Milanovca, bila slobodna. Teritoriju takovskog sreza je kontrolisala istoimena četa, koja je svoja dejstva proširila i na područje susednog gružanskog sreza (zatvorila opštine i spalila arhive u Topaonici, Boraču, Ljubaci i Kamenici). Borci Dragačevske čete su 8. septembra primorali žandarme da napuste sresko mesto Guču, a 16. septembra, u borbi na Jelici, odbranili oslobođeno područje Dragačeva. U prvim akcijama i borbama partizana na teritoriji Ijubićkog sreza došlo je do sukoba i sa pripadnicima Ljotićevog »Zbora«, starim predsednicima opština i raznim reakcionarnim elementima. Posle akcije 1. i 2. Ljubićke čete, 5. septembra, u selu Milićevcima, kada je uništen nemački kamion sa posadom, Nemci su sproveli mere masovnih represalija, a u napadu na meštane upotrebili su avijaciju i tenkove. Da bi psihološki efekat bio još veći, rasturali su letke u kojima su, u stvari, objavili rat ustaničkim selima u ljubičkom srezu: »Oružana sila Trećeg Rajha nalazi se u ratnom stanju sa sledećim selima: Milićevićima, Rošcima i Brđanima«.³⁶ Nakon povlačenja iz Užica i Požege, i oslobođenja Gornjeg Milanovca 28. septembra, Opunomoćeni komandant u Srbiji je bio saglasan da se 30. septembra izvrši i evakuacija nemačkih snaga u jačini jednog puka iz Čačka u Kraljevo.³⁷ U borbi za oslobođenje Kraljeva, koje je držano u blokadi, pored Kraljevačkog, učestvovali su Čačanski i Kopaonički odred, kao i četnici, ali i pored početnih uspeha grad nije oslobođen.

U to vreme, borci Kraljevačkog i Kopaoničkog odreda su bili oslobodili manja područia u ibarskoj dolini, na kojima su izvodili akcije i napade još od prvih dana formiranja. Kraljevački odred je napadom noću između 29. i 30. septembra oslobodio Ušće, posle čega je pojačana borbena i politička aktivnost na čitavoj teritoriji, a u oslobođenom Ušću formirana Ušćanska četa, sastavljena pretežno od rudara. U takvoj situaciji, 1. oktobra se povukla i nemačka posada iz Vrnjačke Banje, čime se slobodna teritorija širila dalje na istok. U gornjem i srednjem delu ibarske doline dejstvovao je Kopaonički odred, koji je 3. oktobra oslobodio Rašku, a za kratko vreme i teritoriju studeničkog sreza, koja je bila povezana sa već oslobođenom teritorijom žičkog sreza. Tako je stvorena slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji, poznata kao Užička Republika, koja je po svojoj višestrukoj ulozi i vojno-političkom značenju predstavljala jedinstven primer u čitavoj okupiranoj Evropi, odnosno Hitlerovom »novom evropskom poretku«. U osnovi, njene granice su se protezale na severu, Savom do blizu Beograda, na zapadu, Drinom, na jugu linijom od srednjeg toka reke Uvac do ispod Raške, a na istoku, gde su se najčešće menjale, desnom stranom doline Ibra, preko opsednutog Kraljeva, istočnih granica slobodne teritorije Kragujevačkog, Pomoravskog i šumadijskih odreda, i dalje prema Beogradu. Teritorija Užičke Republike iznosila je oko 19.000 km2, na kojoj je živelo preko milion stanovnika.

U početku ustanka, tempo i razvoj borbe partizanskih odreda i NOP-a, u celini, u istočnoj i južnoj Srbiji bio je znatno sporiji, različito izražen, u usponu i padu na pojedinim međusobno nepovezanim područjima, ali i izuzetno značajnijim u privrednom pogledu, u istočnoj Srbiji, zatim u zahvatu centralne saobraćaj nice u dolini Južne Morave, kao i na terenu Toplice, koji je, u stvari, prvobitno predstavljao centar četnika Koste Pećanca. Iako se ustanak u ovim delovima Srbije odvijao u uslovima slabije povezanosti PK sa tamošnjim organizacijama i rukovodstvima, kao i bez ikakve veze GŠ NOPO Srbije sa odgovarajućim odredima,³⁸ postignuti su značajniji uspesi u pojedinim etapama ustaničke borbe, a naročito krajem godine u južnoj Srbiji. Na prostoru severoistočne i istočne Srbije, tj. na terenu požarevačkog i zaječarskog okruga dejstvovali su Požarevački, Krajinski, Boljevački i Zaglavski odred, koji su svojom borbenom aktivnošću već u septembru oslobodili pojedine delove teritorije. Požarevački NOP odred, koji je u avgustu imao tri čete, do formiranja Štaba odreda u septembru, izveo je veliki broj akcija i diverzija na komunikacijama, kao i napade na žandarmerijske stanice i opštinske uprave. Već od kraja septembra, odred je u svom sastavu imao sedam četa (Požarevačku, Moravsku, Mlavsku, Zvišku, Majdanpečku, Ramsku i Homoljsku) koje su, svaka na svom terenu, postigle značajne uspehe, kao i u zajedničkoj koordiniranoj akciji u okviru odreda.³⁹

Posebno je bio značajan uspešan napad na Kučevo 23. avgusta,⁴⁰ a 26—27. avgusta razoružana je žandarmerijska stanica u Majdanpeku, dok je 28. avgusta u sreskom mestu Golubac zapaljena arhiva sreskog načelstva, poreske uprave i sreskog suda.⁴¹ Posle napada na Rabrovo, 7. septembra, narednog dana je oslobođeno sresko mesto Žabari i ulaskom partizana u Kučevo i Neresnicu, slobodna teritorija se sve više širila na celom okrugu. Napadom na Krajinski odred Pećančevih četnika, 14. septembra, oslobođeni su Majdanpek i Blagojev Kamen, a 20. septembra je zauzeto i Gradište. Iako su odmah posle toga Nemci intervenisali jačim snagama, oni su, u stvari, tih dana povukli svoje posade iz Požarevca i Petrovca, tako da je Petrovac oslobođen 29. septembra, pošto je sa gornjačkim četnicima postignut sporazum, a žandarmi razoružani. Devetog oktobra borci Požarevačkog odreda oslobodili su Zagubicu, čime je bio oslobođen čitav okrug, osim Požarevca, Kostolca i Klenovika. Tako je stvorena prostrana slobodna teritorija sa centrom u Kučevu, koja bi se mogla ograničiti Velikom Moravom, a na jugozapadu sve do oslobođenih područja 2. šumadijskog odreda u zahvatu Morave i Resave. Krajinski NOP odred je, izvodeći akcije na prostoru između Zaječara i Negotina, 21. avgusta oslobodio sresko mesto Salaš, čime je uglavnom bila oslobođena čitava teritorija krajinskog sreza. Boljevački NOP odred je u avgustu i prvih dana septembra izveo veći broj akcija i diverzija na komunikacijama i u rudnicima: 12. i 20. avgusta onesposobljeni su Bogovina i Rtanj, dva značajna rudnika uglja, a posle paljenja opštinskih arhiva u Krivom Viru, Zlotu, Sumrakovcu, Bogovini i Podgorcu, 2. septembra je oslobođen Boljevac, a time i čitava teritorija sreza. Zaglavsko-timočki (odnosno Knjaževački) NOP odred je u septembru, prema izveštaju zaglavskog sreskog načelstva, izveo 16 akcija, od kojih su značajnije: napad na opštinu Radićevac, 5. i 6. septembra, Minićevo, 8. septembra i opštinu u Skrobnici 14. septembra. Osim akcija, odred je organizovao zborove i konferencije u mnogim mestima, na kojima je izražen interes širokih narodnih masa za dalji razvoj borbe protiv okupatora.

Oslobođena područja istočne Srbije predstavljala su međusobno nepovezane teritorijalne celine, na kojima su se za relativno kratko vreme začeli novi odnosi u specifičnim uslovima života sreskog stanovništva.⁴² Na području južne Srbije prve značajne oružane akcije u avgustu izvodili su Rasinski, Ozrenski, Jastrebački (Toplički) i Kukavički (Leskovački) NOP odred, koje su, po odluci PK, formirali odgovarajući okružni komiteti. Na teritoriji Okružnog komiteta KPJ za kruševački okrug izvodio je dejstva Rasinski NOP odred, koji je pored diverzija i akcija na komunikacijama, početkom septembra spalio arhive sanačke, mačkovačke, kakljinske i jasiške opštine. Zajedno sa četnicima majora Keserovića, odred je napao i držao u opsadi Kruševac od 21. do 25. septembra, ali zahvaljujući pojačanjima, Nemci su zadržali grad. Početkom oktobra odred je oslobodio Aleksadrovac, savladavši Pećančevu četničku posadu, ali je u drugoj polovini meseca, ispred naleta njegovih brojnijih snaga, morao da se povuče na teren ispred Jastrepca i u Toplicu. Ozrenski NOP odred je, odmah po formiranju 2. avgusta, izveo veći broj akcija na području aleksinačkog, ražanjskog, sokobanjskog i svrljiškog sreza, od kojih treba posebno istaći: upad u sresko mesto Svrljig, 14. avgusta, oslobođenje Ražnja, takođe sreskog mesta, ponovni uspešni napad na Svrljig 2. septembra, akciju i napad na železničku stanicu Palilula, a u većem broju sela su u tom periodu bile zatvorene opštine i spaljene njihove arhive. Iz odreda je 10. septembra izdvojeno tridesetak boraca, koji su predstavljali organizaciono jezgro Svrljiškog, odnosno Nišavskog NOP odreda. Tako se teritorija na kojoj su izvođene partizanske akcije proširila na dolinu Nišave, Zaplanj i Svrljig.

Pored Ozrenskog i Nišavskog odreda, na teritoriji OK KPJ za niški okrug, dejstvovao je i Jastrebački (Toplički) NOP odred. U vreme intenzivne aktivnosti četnika Koste Pećanca u Toplici, pošto su nemačke snage bile relativno slabije (jedan bataljon) i koje će se u septembru potpuno povući iz Prokuplja, Kuršumlije i Blaca, odred je izveo veći broj akcija od kojih su značajniji napadi i razoružanje žandarmerijskih stanica u Velikoj Plani 12. avgusta i u Zitorađi i Aleksandrovcu 22. avgusta. Uz pomoć dela Kukavičkog, ovaj odred je 9. oktobra oslobodio Prokuplje, a posle uspešnih borbi protiv Pećančevih četnika na planini Pasjači, od 12. do 14. oktobra, ovladao je čitavom teritorijom Toplice. Reorganizacijom i podelom odreda na čete — Pasjačku, Kosaničku i Jastrebačku — partizanske akcije su se širile na znatno većem prostoru. U koordinaciji i sadejstvu sa Rasinskim odredom i četom mesnih desetina, odred je 5. novembra oslobodio i Blace. Kukavički (Leskovački) NOP odred, formiran na padinama Kukavice, dejstvovao je na terenu OK KPJ za Leskovac. Posle prvih akcija u avgustu, sredinom septembra je izvršio napad na Vučje i Lebane, a u drugoj polovini meseca posle nekoliko uspešnih napada, oslobodio je Vučje, spalio arhive u turekovačkoj i oraovačkoj opštini, dok je 1. oktobra oslobodio i Vlasotince, ali je odmah posle toga došlo do intervencije četnika. Izdvajanjem boraca iz sastava Kukavičkog odreda, kao iz matičnog jezgra, osnovani su Jablanički i Babički NOP odred, kao i Vranjski pododred (a po nekima odred) i Grdelički pododred; oni su vodili borbe u rejonima svog formiranja, a i znatno šire, sadejstvujući međusobno u stvaranju i širenju slobodne teritorije koja se prostirala levom stranom doline Južne Morave od Grdelice pa do blizu Leskovca, da bi se u novembru slila sa slobodnom teritorijom u Pustoj Reci i Jablanici.

Jablanički odred je, u sadejstvu sa delom Topličkog i Babičkog odreda, posle pokreta sa Rađana 6. novembra, najpre oslobodio Lece i Medveđe, a zatim i Lebane, čime je u stvari bila oslobođena cela teritorija sreza. Na terenu Babičke gore i Zaplanja krajem novembra, Babički odred je, dejstvujući po četama, spalio opštinske arhive po selima i stvorio slobodnu teritoriju, koja bi se mogla ograničiti, u širem smislu, Vlasinom i Južnom Moravom a na severu Nišavom sve do blizu Niša. Četničko-nedićevske i okupatorske snage su nastojale da napadima i iznenadnim upadima razbiju partizanske jedinice i ponovo ovladaju izgubljenom teritorijom, ali se ona, naprotiv, borbom NOP odreda, često i zajedničkim akcijama, sve više širila i učvršćivala, naročito krajem 1941. i početkom 1942. godine, kada se prostirala od ogranaka Jastrepca, na severu, do Kukavice na jugu, a zatim na desnoj obali Južne Morave, od Bukovika i Ozrena do Vlasine, izuzimajući Aleksinac, Niš, Leskovac i Kuršumliju, koje su okupatori i kvislinzi čvrsto držali zajedno s njihovom neposrednom okolinom i teritorijom u zahvatu važnih saobraćajnica.⁴³

Tako su, u osnovi, tokom 1941. godine, u jedinstvenom procesu oslobodilačke i revolucionarne borbe, na osnovama političke i vojne strategije KPJ, usmeravanjem i povezivanjem partizanskih akcija NOP odreda, stvarane slobodne teritorije u Srbiji. Oživotvorena je Titova ideja i realizovana strategijska zamisao za stvaranje slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, docnije nazvane Užička Republika, koja je, i po svom objektivnom karakteru i višestrukoj ulozi, odražavala puni smisao svog simboličnog imena. Razvoj oružanih akcija predstavljao je snažan podsticaj i pokretački motiv u mobilisanju i aktiviranju masa u borbi protiv okupatora i kvislinga. Na to najbolje ukazuju primeri iz ustaničkih žarišta. Mačvanski, odnosno Podrinjski partizanski odred je prilikom napada na Bogatić 7. avgusta brojio 37 boraca, a samo posle sedam dana 360.⁴⁴ U borbi Ariljske i nekompletne Požeške čete s Nemcima u Gorobilju uzeli su učešća i naoružani seljaci iz Rečica, Godovika i Milićevog Sela. U napadu dela Užičkog partizanskog odreda na nemačku kolonu, u povlačenju kod Kratovske stene, učestvovalo je oko 200 naoružanih meštana. Stvaranjem i širenjem oslobođenih područja taj proces je uzimao šire razmere. Sprovedena je mobilizacija na dobrovoljnoj osnovi. Brojno stanje odreda je brzo raslo, tako da su pojedini prelazili i 2.000 boraca. Uporedo sa narastanjem partizanskih odreda, razvijala se i njihova organizacija. Krajem avgusta formirani su prvi bataljoni. U četama su obrazovane osnovne organizacije Partije i SKOJ-a. Duboke veze i koreni u narodu, omogućavali su stalan razvoj NOP odreda i njihove borbe.⁴⁵

Socijalno-politička širina narodnooslobodilačkog pokreta bila je bitna pretpostavka uspeha ustanka i njegovog prerastanja u opštenarodni rat. Idejno-političku bazu i konkretan organizacioni izraz predstavljao je NOF. Jedinstvo, međuzavisnost i uslovljenost vojne i političke strategije KPJ našli su analogan odraz u borbenoj i revolucionarnoj praksi, u stapanju i prožimanju vojnih i političkih akcija. Uzajamno delovanje Glavnog štaba i Pokrajinskog komiteta KP Srbije, a u istočnoj i južnoj Srbiji rukovodeća uloga Pokrajinskog komiteta u situaciji kada su izostali veza i uticaj Glavnog štaba, davali su početni impuls i opšti ton borbenoj i političkoj aktivnosti u tom pravcu. U početnoj etapi ustanka partijska rukovodstva i organizacije neposredno su se angažovali u formiranju NOP odreda i izvođenju prvih oružanih akcija. Revolucionisanjem masa KPJ je u procesu stvaranja slobodne teritorije, međutim, unosila novi kvalitet i sadržaj u oslobodilačku borbu. Ona je sve više usmeravala svoju aktivnost u pravcu stvaranja političkog jedinstva narodnih masa, »jedinstva odozdo«. Poseban značaj u tome imala je njena inicijativa za ostvarenje saradnje sa drugim političkim snagama u zemlji koje su se izjašnjavale na rečima za borbu protiv okupatora. Stvaranje sovjetsko-britanskog saveza, koji je predstavljao značajan spoljnopolitički faktor, učinilo je još realnijom perspektivu zajedničke borbe svih antifašističkih snaga.

Međutim, diferencijacija buržoaskih snaga, u uslovima okupacije i početka i razvoja ustanka, imala je dublje tokove i tendencije. Klasni motivi i antikomunistička orijentacija bile su njene osnovne determinante. Iako je PK odlučno insistirao i okružni komiteti preduzimali neposrednu inicijativu na postizanju političkog sporazuma s lokalnim pravcima građanskih partija, na platformi borbe protiv okupatora, rezultati krupnijeg značaja ostvareni su uglavnom u šabačkom i kragujevačkom okrugu.⁴⁶ Odbijajući saradnju s KPJ, buržoaske snage su se izrazitije diferencirale na proosovinske i prozapadne. Vodstvo četničkog pokreta Draže Mihailovića na Ravnoj gori ubrzo je postalo centar okupljanja unutrašnjih klasnih snaga koje su se orijentisale za obnovu starog sistema vlasti. Tako se stvarala politička osnova pokreta, čiji je program predviđao borbu za obnovu Jugoslavije u licu jake i homogene »srpske države«. Za realizaciju svoje koncepcije Ravnogorski štab je tražio saveznike u Nediću, Pećancu i okupatoru. U isto vreme oslanjao se na veze i podršku jugoslovenske vlade u izbeglištvu i predstavnike antifašističke koalicije na Zapadu, gde se, kao i kod naroda u zemlji, etiketirao kao pokret otpora.

U septembru je prihvatio sporazum s Kostom Pećancem 0 podeli teritorije. Klasna i ideološka suprotnost s KPJ i snagama NOP-a, i pored pregovora za saradnju i zajedničku borbu protiv okupatora, opredeliće ga kao protivnika te borbe i odvesti u blato nacionalne izdaje. Komunistička partija je kao avangarda revolucionarne klase nastupala od početka kao zastupnik čitavog društva, jer je njen interes bio najopštiji. Njena borba za jedinstvo sa svim ostalim snagama društva bila je istovremeno i specifična praktična potvrda poznatih Marksovih stavova iz »Nemačke ideologije« o odnosu revolucionarne klase prema celini društva u toku revolucije. Borbe i akcije za stvaranje slobodne teritorije pratile su revolucionarne manifestacije — amblemi i parole proleterske borbe, što je u izvesnom smislu proisteklo 1 iz uverenja i stavova pojedinih rukovodećih članova Partije. Prve negativne posledice, koje su slabile pozicije NOP-a u odnosu na objektivne činioce i koje su išle u prilog lansirane vesti klasnog neprijatelja da je ustanak pod vodstvom KPJ u stvari komunistička revolucija, uslovljavale su neke promene u taktici KPJ. Ne isticati revolucionarno u prvi plan, pogotovo ne deklarativno, već delotvorno i sadržajno u okviru oslobodilačke borbe.

Jedinstvo i unutrašnja povezanost partizanskih odreda s narodom, rezultati i uspesi oružanih akcija, intenzivan političko-propagandni rad Partije, uticali su na odlučnije opredeljenje seljačkih masa za NOP, što je neposredno bilo izraženo u sve većem prilivu novih boraca, snabdevanju i ishrani partizanskih jedinica. Posle slabijeg odziva srpskog sela u toku prva dva meseca oslobodilačke borbe, pre svega, zbog poljskih radova i straha od represalija okupatora,⁴⁷ to je bilo značajno iz više razloga, a posebno sa aspekata masovnosti i borbenog i političkog jedinstva komunista i radnika sa seljaštvom. Partijska struktura se pomerala prema težištima ustaničkih borbi i akcija, a uporedo sa oslobođenjem pojedinih područja razvijena je široka politička aktivnost, upotpunjavane i stvarane nove organizacije na njima. Komunistička partija je prvi put u svojoj istoriji delovala legalno na sopstvenom tlu. U vreme Užičke Republike, Užice je bilo sedište VŠ NOPOJ i CK KPJ na čelu sa Titom, kao vrhovnim komandantom i generalnim sekretarom KPJ, a pokrenuta je inicijativa i za osnivanje jednog centralnog političkog tela naroda Jugoslavije. Razbijanjem starog aparata vlasti, Partija je stvaralački sledila pouke prethodnih proleterskih revolucija. Oružani sudar sa okupatorskim snagama neminovno je implicirao sukob sa političkim snagama stare vlasti ne po klasnom osnovu već zbog njihove povezanosti sa okupatorom.

Na tek oslobođenim teritorijama, u specifičnim uslovima oslobodilačke i revolucionarne borbe, u kojima su politika i vlast nedeljivi, rađala se potreba regulisanja i uređenja elementarnih društvenih odnosa bez odlaganja. Na osnovu platforme KPJ o jedinstvu masa u NOP-u proistekao je politički stav i usmerena akcija viših partijskih i vojnih rukovodstava, opštinskih i mesnih komiteta i štabova NOP odreda za stvaranje demokratskih organa vlasti naoružanog naroda. Pojavni oblici organizovanosti stanovništva u ustaničkim krajevima u prošlosti, pre svega, samouprave »odozdo«, ukazivali su u izvesnom smislu na istorijski kontinuitet, ali i na prisustvo elemenata tradicije u revolucionarnom procesu. U početku su izvesne funkcije vlasti preuzimali i sami ustanički štabovi, jer i objektivna politizacija masa nije mogla da prati buran razvoj oslobodilačke borbe u pojedinim oblastima.⁴⁸ Pokrajinski komitet je slao direktive i sugestije okružnim komitetima da svuda gde je to moguće stvaraju »narodnu vlast — vlast narodnih komiteta«.⁴⁹

Različiti po nazivu i formi, stvarani često kao pomoćni organi borbe (»odbori za pomoć odredu«), narodnooslobodilački odbori su izrastali u prave organe vlasti sa određenom političkom fizionomijom. Spontano prihvaćeni od naroda, oni su ubrzo postali neposredni nosioci organizovanja života na slobodnoj teritoriji. Stvorena je gusta mreža NOO-a, osobito na slobodnoj teritoriji, počev od seoskih, opštinskih, sreskih, gradskih, okružnih pa do Glavnog NOO Srbije, kao prve »revolucionarne vlade«, tako da se može govoriti o strukturi i sistemu narodne vlasti. Vojnoteritorijalni organi upotpunjavali su organizacioni sistem vlasti. U radu su primenjivali principe neposredne demokratije. Pokrenut je i rad sudova. Narodnooslobodilački odbori su u celini razvili bogatu i raznovrsnu delatnost. Interesi oslobodilačke borbe bili su primarni, a snabdevanje i popuna odreda, zbrinjavanje ranjenika, bili su prvostepeni zadaci. Na slobodnim teritorijama organizovana je poljoprivredna proizvodnja i rad fabrika i radionica, zatim uspostavljen železnički i drumski saobraćaj na pojedinim deonicama za potrebe fronta i stanovništva. Razvijena je bogata kulturno-prosvetna i izdavačka delatnost. Stvarane su i aktivirane masovne antifašističke organizacije, naročito omladine i žena. Sveukupnom aktivnošću organizacija KPJ, NOP odreda i NOO-a, oslobođene teritorije, a posebno Užička Republika, postale su ne samo baze za dalji razvoj borbe već i relativno čvrste teritorijalne celine sa elementima i obeležjima buduće socijalističke državne organizacije. Čitav taj kompleks odnosa, oblika i sadržaja borbene i političke aktivnosti ispunjava predmet i čini okvir stvaranja slobodnih teritorija u Srbiji 1941.

Okupator je sa posebnom žestinom, već od kraja septembra, izveo čitav ciklus operacija za uništenje partizanskih jedinica i ponovno okupiranje slobodnih teritorija u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomoravlju. U isto vreme, borbom NOP odreda koja je uzela šire razmere krajem 1941, i u južnoj Srbiji je stvorena prostrana slobodna teritorija, što je imalo veliki značaj za NOP u celini. Posle izvlačenja svojih glavnih snaga ispred of anzi ve okupatora i kvislinga, koje će ubrzo kvalitativno prerasti u viši stepen vojne organizacije formiranjem 1. proleterske brigade na novostvorenoj slobodnoj teritoriji, Tito će postaviti i razviti novo strategijsko načelo: »Svaki naš gubitak neke teritorije mora u isto vrijeme značiti dobitak nove, još veće i važnije teritorije«.⁵⁰ Time će bitno biti određen tok i ispunjen sadržaj NOR-a sve do sredine 1944. godine, kada otpočinju operacije za konačno oslobođenje zemlje.

 

Slobodan Branković – Stvaranje slobodnih teritorija u Srbiji
Markovič, Z. (1978). Muzej ustanka 1941, Titovo Užice. Inst. za istoriju radničkog pokreta SR Srbije i NIRO “Eksport-Pres”, Beograd.
Priprema: Princip.info

 

---

1.  Josip Broz Tito, Borba za mir i međunarodnu saradnju, Sećanje na boravak u Srbiji ustaničkih dana 1941, Kultura, Beograd 1956,  ↩

2.  O rasporedu i jačini okupacionih snaga vidi Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XII, knjiga 1, dokumenat 56, 57, 67, 102, 116, 162, 180, 183 i 188 (u daljem tekstu Zbornik NOR-a, XII/1, dok. 56).  ↩

3.  V kongres KPJ, referat Politički izveštaj CK KPJ — Josip Broz Tito, stenografske beleške, Kultura, Beograd 1949, str. 47.  ↩

4.  Vidi organizacionu strukturu KPJ po okruzima u knjizi dr Jovana Marjanovića, Ustanak NOP u Srbiji 1941, Institut društvenih nauka, Beograd 1963, str. 94—97; takođe i uvodna poglavlja u knjigama Južna Srbija, dr Milivoja Peroviča, Nolit — Prosveta. Beograd 1961; Istočna Srbija, Slobodan Bosiljčić, Nolit — Prosveta, Beograd 1963; Centralna Srbija, Aleksandra Vitorovića, Nolit — Prosveta, Beograd 1967; Zapadna Srbija 1941. Dojčila Mitrovića, Nolit, Beograd 1975.  ↩

5.  Dr Jovan Marjanović, n.d, str. 84; vidi još i sećanje Sretena Žujovića, napisano 1956. za potrebe Istorijskog arhiva CK SK Srbije.  ↩

6.  Arhiv Vojnoistorijskog instituta (u daljem tekstu AVII) reg. br. 3/16, k. la.  ↩

7.  Pod pojmom »slobodna teritorija« podrazumevamo samo onaj deo teritorije koji su efikasno kontrolisale jedinice NOV i POJ i na kome su javno funkcionisall organi narodne vlasti.  ↩

8.  Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941—1945, II, VII Beograd 1963, knj. I, str. 58.  ↩

9.  Dojčilo Mitro vić, n. d., str. 89.  ↩

10.  Iz telegrama Benderà od 28. vn i 1. vm 1941. koji je citiran i čiji je izvor dat i u knjizi dr Jovana Marjanovića, str. 105.  ↩

11.  J. B. Tito, Borba za mir i međunarodnu saradnju, str. 146.  ↩

12.  Tito, Govori i članci, knj. VI, Naprijed 1959, Zagreb, str. 300.  ↩

13.  Rodoljub Colaković, Zapisi iz oslobodilačkog rata, Naprijed, Zagreb 1961, str. 56.  ↩

14. Ibid  ↩

15.  Izveštaj Sretena Zujovića Titu od 29. jula 1941, ARPJ, CK KPJ 1941/12.  ↩

16.  Rodoljub Colaković, n. d., str. 58.  ↩

17.  Izveštaji okružnih komiteta i štabova odreda, Zbornik NOR-a, I/l, dok. 49, 59, 79, 83, 87, 102, 126, 128.  ↩

18.  U izvanrednom književnom i autentičnom Dudićevom Dnevniku sa puno detalja opisano je učešće mladih boraca u prvim borbama. Dragojlo Dudić, Dnevnik 1941, Prosveta. Beograd 1957.  ↩

19.  Izveštaj Sretena Žujovića Titu od 2. avgusta 1941, ARPJ, CK KPJ 1941/15.  ↩

20. Dragojlo Dudić, n. d., str. 38—41.  ↩

21.  Rodoljub Colaković, n. d., str. 111.  ↩

22. Ibid  ↩

23.  Komanda nemačke jedinice je pokušala proboj iz opkoljenog Krupnja, ali je najveći deo neprijateljskih vojnika zarobljen na reci Likodri, gde je bila postavljena zaseda partizanskih jedinica  ↩

24. Zbornik NOR-a, 1/2, str. 41.  ↩

25.  Zbornik NOR-a, II/2, dok. 13.  ↩

26.  O razvoju i rezultatima borbe u Sumadiji i Pomoravlju vidi izveštaje štabova odreda koji su dejstvovali na tom području; Zbornik NOR 1/2, str. 105—126. 133—136, 147—162; kao i stenografske beleške u AVTI, br. reg. 1-2314 i 2/4, k. 1982; 6-1/1, k. 1984.  ↩

27.  Antun Miletić, Koncepcija Vermahta za ugušen je ustanka u Srbiji 1941. (Rukopis) ;AVII-N-T-501, r. 245-417-27 i 495; T-315, r. 2262, s. 3-352.  ↩

28.  AVTI, London — 6, s. 30984-8.  ↩

29.  Zapisnik sa sastanka Draže Mihailovića i predstavnika nemačke okupacione uprave na čelu sa potpukovnikom Kogardom, koji je održan 11. novembra 1941 u Diveima. AVII NAV-N-T-314-1457/1314-22  ↩

30. Rodoljub Čolaković, n. d., str. 201.  ↩

31.  Užice 1941, Nikola Ljubičić. Beograd 1961, str. 131—132.  ↩

32. Ratni dnevnik za mesec septembar Komandanta korpusa i Komandanta Srbije, NAV-N-T-501-246/220-43.  ↩

33. Ibid  ↩

34. Ibid  ↩

35.  Objektivni razvoj situacije je uslovljen realizacijom strategijskog koncepta za stvaranje slobodne teritorije. Nakon rata general Berne je na saslušanju u Ninbergu rekao: »Došao sam do teške odluke: napustio sam Užice i Čačak gde su sakupljene nemačke trupe imale velike gubitke…« Izvod iz saslušanja generala Bemea u Ninbergu 1947.  ↩

36.  Iz istorijata Cačanskog NOP-a, AVII, br. reg. 1-32/1, k. 1983.  ↩

37.  Ratni dnevnik za mesec septembar Komandanta korpusa i Komandanta Srbije, AVII NAV-N-T-501-246/220-43.  ↩

38.  Izveštaj Sretena Zujovića Titu od 17. avgusta 1941, ARPJ CK KPJ 1941  ↩

39.  Zbornik NOR-a, II/2, 143.  ↩

40.  Zbornik NOR-a, I/l, str. 86—87.  ↩

41. Ibid, str 101  ↩

42.  O borbi NOP odreda istočne Srbije i stvaranju pojedinih delova slobodne teritorije, pored’ oskudne dokumentacije i sećanja učesnika NOR-a, vidi i u navedenim radovima dr Jovana Marjanovića i Slobodana Bosiljčića, kao i u delu Ivana Džine Gligorijević, Partizanski odredi istočne Srbije 1941—1944, VIZ, Beograd 1969, str. 424.  ↩

43.  AVII, br. reg. 1-9/3, k. 1980.  ↩

44.  Zbornik NOR-a I/l, 40.  ↩

45.  Kao opšta karakteristika za južnu Srbiju, bile su pozadinske jedinice (desetine i grupe, pa i čete) koje su formirane po selima i učestvovale zajedno sa odredima u akcijama i borbama.  ↩

46.  Okružni komitet KPJ za Šabac sredinom avgusta je kontaktirao sa pristalicama građanskih stranaka, da bi krajem meseca postigao sporazum o zajedničkoj borbi. To Je bila osnova za formiranje zajedničkih komiteta narodnooslobodilačkog fronta i odbora NO fonda. Zbornik NOR-a, I/l, dok. 64, 104, 111—112.  ↩

47.  Pomenuti izveštaj Sretena Zujovića Titu od 17. avgusta 1941.  ↩

48.  Mačvanski, odnosno Podrinjski, odred je na oslobođenoj teritoriji vršio neke funkcije vlasti. Zbornik NOR-a, 1/2, str. 41; Kopaonički odred je na oslobođenoj teritoriji u dolini Ibra, takođe, vršio i ulogu organa vlasti, a NOO nije ni postojao  ↩

49.  Zbornik NOR-a, I/l, 67.  ↩

50. Ibid, II/l, 196.  ↩