Otvorene ruske arhive: Odnos stanovništva Jugoslavije prema Crvenoj Armiji

NKO SSSR (narodni komesarijat odbrane SSSR, najviša vojna vlast, prim. prev.) političko odeljenje 57 Armije, 9 oktobra 1944. Br. 0660 Članu Ratnog saveta 3. Ukrajinskog fronta general-pukovniku drugu Žoltovu

Kopija: Načelniku Polituprave fronta general-majoru drugu Anošinu

Po vašem naređenju izveštavam o odnosu stanovništva Jugoslavije prema Crvenoj Armiji i ponašanju vojnika u oslobođenim oblastima Jugoslavije. Vojska 57. Armije 23. septembra po naređenju Ratnog saveta fronta, prešla je u ofanzivu i posle odlučnih borbi slomila odbranu Nemaca na bugarsko-jugoslovenskoj granici. U narednim danima ofanzive, kao posledica postignutog uspeha vojnici Armije oslobodili su od protivnika niz naseljenih mesta Jugoslavije i među njima okružni centar grad Negotin i sreski grad Zaječar. Stanovništvo Srbije u svim selima i gradovima priredilo je jedinicama i grupacijama Crvene Armije oduševljen i srdačan doček, pozdravljajući je kao vojsku oslobodioca od nemačkog ropstva i razbojništava četa Mihajlovića i „poljske straže“ Nedića.

Jugoslovenski narod veoma visoko ocenjuje bojevu moć Crvene Armije, njenu tehničku opremljenost i opremu boraca i komandira, svojim očima se uveravajući da je kleveta tvdrnja nemačke i nedićevske propagande o tome kako je Crvena Armija razbijena i kako industrija i poljoprivreda Sovjetskog Saveza nisu u stanju da prozivode neophodno naoružanje, municiju, opremu i provijant.

Kada su jedinice i odredi 113. streljačke Nižnjednjestrovske divizije ušle u grad Negotin i očistili ga od neprijatelja, svo stanovništvo koje se krilo u podrumima i okolnoj šumi izašlo je u susret borcima i komandirima. Žitelji su pozdravljali vojsku parolama u čast Crvene Armije i druga Staljina, donosili cveće, častili borce i komandire grožđem, belim hlebom, pozivali kod sebe na ručak. Žene su donosile cveće borcima i komandirima, ukrašavali njima tenkove i zaprege koje su prolazile. Sve glavne ulice bile su pune naroda koji je pozdravljao Crvenu Armiju. Za Crvenom Armijom u grad su ušli partizani. Partizani su u znak zahvalnosti za pomoć u uništenju Nemaca i oslobođenju Srbije od okupacije grlili i ljubili borce Crvene Armije.

U trenu prolaska kolone 3. Protivavionske artiljerijske divizije i jedinica Petog motorizovanog streljačkog bataljona po gradu, 7. oktobra građani su takođe priredili topao doček. Na jednoj od ulica okupila se grupa gradskih muzičara koji su izvodili jugoslovenske i ruske pesme i igre i druga dela naših i njihovih kompozitora. Gradski trg bio je pun naroda koji je pozdravljao vojnike Crvene Armije.

U gradu su 1. i 2. oktobra izvršene sahrane boraca i komandira poginulih u borbama za oslobođenje Jugoslavije. Lokalno stanovništvo uzelo je u tome ličnog učešća. Žitelji su spremili mrtvačke sanduke, grobove i vence. U sahranama je učestvovala velika masa građana. U crkvi su po inicijativi parohljana odsluženi pomeni. U selu Plavna uprava opštine rešila je da podigne na grobu boraca i komandira spomenik u čast poginulima za oslobođenje Jugoslavije. Simpatije prema Crvenoj Armiji pokazuju jednako građani svih slojeva stanovništva Jugoslavije.

Poštanski činovnik grada Negotina Milejko (u ruskom tekstu orig. Милейко, verovatno greška u ruskoj transkripciji imena Milenko ili Milojko, prim. prev.) Brašković ispričao je: „Nemci su se prema nama ponašali kao prema stoci, oduzimali su sve: oružje, žito, stvari. Od mene su Nemci oduzeli jedinu svinju i poslednjih 10 pudova (oko 160 kg) žita, i zabranili pod pretnjom streljanjem da se na to žalim. U suštini, naš život je za te tri i po godine bio potpuni košmar. Punu slobodu osetili smo s dolaskom Crvene Armije, ona nam je vratila život“.

Sveštenik pravoslavne crkve Svetozar Nikolić govori:

„Nemci i naši Nedići, Pavelići i drugi prodani vladari govorili su da u Rusiji nema crkava, nema sveštenika, ali ja tome nisam verovao i govorio sam istinu svojim parohljanima. Imao sam radio-prijemnik i svaki dan sam slušao Moskvu. Znao sam da su služitelji ruske crkve skupili i podarili za proizvodnju tenkova i aviona velike sume, da je episkop Nikolaj Galicij član državne komisije za istragu nemačkih zločina, da je pri sovjetskoj vladi stvoren Komitet za pitanja crkve, da je stvoren Sveti sinod. O svemu tome ja sam govorio vernicima i razobličavao nemačku laž. Od Rusije smo svi čekali spas, jer smo mi Sloveni pravoslavne vere. Uveren sam da će nam Rusija pomoći da zalečimo rane koje su nam naneli Nemci, jer je njen autoritet u svetu veoma velik i svi je uvažavaju. Da joj pomogne Bog da što pre i konačno razbije Nemačku i vrati mir. Radi oslobođenja Jugoslavije i Rusije od nemačkih osvajača i za rusku vojsku odslužio sam moleban. U znak pozdrava Crvenoj Armiji po odluci vernika na našu crkvu istaknuta je crvena zastava.“

Seljak Mladen Jeremić je ispričao:

„Kad su ovde bili Nemci, potpuno su nas uništili. Svake godine letinu su uzimali direktno s vršidbe. Od mene su 1942 godine uzeli sve i ja sam sa porodicom od sedam članova proveo svu zimu gladujući. Narod je ostao u ritama. Nije bilo šta da se obuče niti obuje. Mi nikad nećemo zaboraviti rusku velikodušnost. Oni su naši oslobodioci. Mi smo videli kako je u borbi kod našeg sela Crvena Armija razbila Nemce i shvatili da je Rusiju nemoguće pobediti. Njen narod je nepobediv.“

Borac Narodnooslobodilačke vojske Jelić ispričao je:

„Partizani i narodnooslobodilačka vojska maršala Tita dobila je od sovjetske Vlade veliku materijalnu pomoć. U SSSR obrazovana je i naoružana jugoslovenska brigada koja je došla na front, a sada i sva Crvena Armija je došla u pomoć jugoslovenskom narodu. To Jugoslavija neće zaboraviti nikada. Jugoslovenski narod uvek će pamtiti sovjetsku Vladu i maršala Staljina zbog oslobođenja od nemačkog ropstva.“

Nasuprot dobrom odnosu prema Crvenoj armiji, Srbi su krajnje besni na Nemce, koji su im doneli u zemlju uništenje, mučenje i zverstva.

U oktobru 1943. Nemci su uhvatili partizanku, učiteljicu iz Brusnika i javno je obesili. Za mesto pogubljenja izabrano je selo Rgotina, gde su veliki deo žitelja bili partizani. Pod pretnjom kazne iz svake porodice je po jedan čovek doveden na mesto pogubljenja. Kapetan Tiler iz zaječarske nemačke komande održao je govor u kom je pretio smrću partizanima, njihovim jatacima i pomagačima. Pred vešanjem je partizanka viknula masi:

„Braćo Srbi! Ne predajte se! Uskoro će doći drug Staljin i naš Tito!“ Već s omčom o vratu, vikala je: „Živeo Staljin!“.

U selu Rgotina 1944 godine nemci su oterali u logor zbog simpatija prema partizanima 63 starca. Sedam je streljano. U selu je spaljeno oko 20 kuća, koje su pripadale partizanima i njihovim rođacima. U gradu Kraljevu Nemci su streljali oko 6000 mirnih žitelja a u Kragujevcu sve učenike od 5 do 8 razreda gradske gimnazije.

Rejoni istočne Srbije, koje zauzima vojska 57. Armije, razlikuju se relativno slabim razvojem partizanskog pokreta. To se objašnjava udaljenošću ovih rejona od osnovnih centara partizanskog pokreta i stalnim prisustvom nemačkih i bugarskih okupacionih snaga na ovoj teritoriji. Veliki uticaj ovde imali su Mihajlovićevi četnici, koji su se oslanjali na oficire stare jugoslovenske vojske i izvesni deo bogatih seljaka i gradskog stanovništva. U poslednje vreme autoritet dražista u narodu bio je jako podriven njihovim vezama s Nemcima i terorističkim akcijama protiv lokalnog stanovništva.

U leto 1944 rukovodilac lokalnih dražista major Ljuba Jovanović dolazio je u zaječarsku nemačku komandu radi dobijanja oružja. U čast toga, nemački komandant je priredio banket. Ta je činjenica postala poznata u gradu. Dražisti su bili informatori Gestapoa u borbi protiv partizana komunista. Dražisti su iznuđivali novac i namirnice od lokalnog stanovništva. Prema svim žiteljima koji su odbili da ispune njihove zahteve oni su slali takozvane terorističke trojke, koje su ubijale „nepokorne“ i njihove porodice. Na taj način dražisti su sprovodili mobilizaciju u svoje redove.

U poslednje vrene u vezi s dolaskom Crvene Armije i pod udarima partizana odredi dražista se rasipaju.

III

Standard života stanovništva, u rejonima koje je armija oslobodila, nizak je. Industrijska roba, za sve vreme okupacije skoro da nije dolazila. Većina stanovništva, osobito seoskog, nema šta da obuče i nema mogućnosti da išta nabavi. Novac je obezvređen. Papirni dinari koje je štampala Nedićeva vlada cene se mnogo niže od dinara predratne emisije. Predratne dinare stanovništvo sakriva i u opticaju ih skoro nema.

Centralizovani sistem raspodele proizvoda za ishranu u Srbiji ne postoji. Ali zahvaljujući tome što je 1943. bio dobar rod žitarica stanovništvo nije gladovalo. Građani otkupljuju hleb od seljaka po špekulantskim cenama ili menjaju za stvari. Stanje s namirnicama se pogoršava takođe i zato što je u tim opštinama mnogo Srba izbeglica iz Bosne, Vojvodine i drugih srpskih teritorija koje su Nemci pridružili Hrvatskoj. Te izbeglice su najviše osiromašeni deo stanovništva. Mnogi od njih rade kao nadničari.

Razoreno i osiromašeno stanovništvo Srbije čeka od Crvene Armije i Sovjetskog Saveza materijalnu pomoć. Molbe za pomoć u poboljšanju materijalnog položaja stanovništva iskazuju mnoga privatna i zvanična lica. Predsednik Nacionalnooslobodilačkog komiteta grada Negotina obratio se komandi s molbom da se ukaže pomoć u prevoznim sredstvima za potrebe grada.

***

Vojnici Crvene Armije, znajući ljubav srpskog naroda prema Sovjetskom Savezu, njegove bede i teška iskušenja u borbi s nemačkom okupacijom, odnose se prema lokalnom stanovništvu s velikim taktom i poštovanjem. Do sada nije bilo nijednog slučaja prestupa i besa od strane vojnika Crvene Armije prema lokalnom stanovništvu.

Načelnik političkog odeljenja 57. Armije pukovnik Cinjev

Poslati u tri primerka
8.10. 44.

Prevod: Jelena Pavlović
Priprema: Princip.info
Uz veliku zahvalnost MO Rusije za javni dostup dokumentima.