Katarina Antonić – Teorijski uvidi koje preporučujemo u 2020

Foto: Objektiv story/screengrab

Ispratili smo još jednu godinu za nama, tako da se kao i obično nameće potreba za jednim novogodišnjim tekstom o tome sa čime i kako ulazimo u novu godinu, čega se odričemo a čemu priklanjamo. Problematikom budućnosti provejava neizvesnost što svakako nije kob samo našeg vremena već nerazdvojni pratilac svih prethodnih faza ljudske istorije, iako se verovatno može činiti da danas dobija dramatične dimenzije. Pregršt je vesti koje su obeležile proteklu godinu, a na koje smo u momentima njihove aktuelnosti reagovali na različite načine. Kraj godine je za nas svakako obeležilo usvajanje takozvanog Zakona o slobodi veroispovesti u Crnoj gori što je dalje praćeno protestima u znak protivljenja udara na Srpsku pravoslavnu crkvu, dok je na širem planu kao najbitnija došla vest o ubistvu generala Sulejmanija i zaoštravanju odnosa SAD i Irana. U oba slučaja se radi o mnogo širim procesima dugog trajanja na čije eskalacije nailazimo s vremena na vreme.

Ono što će biti izneto kao centralno u ovom tekstu jesu nepravedno skrajnuti teorijski uvidi koje smatramo neophodnim za tumačenje ovih političkih situacija ili različitih sistemskih kriza, stoga ćemo ih od ove godine posebno promovisati. Prateći mnogostrane reakcije na protekla politička dešavanja probaćemo da sumiramo neke osnovne šire postavke kao kontraargumente koje je poželjno imati na umu prilikom upuštanja u bilo kakve konkretnije političke analize. Naš fokus će svakako biti na periferiji kapitalizma, primarnom značaju borbe koja se odvija na periferiji i duž Bliskog istoka i kritici različitih ideoloških devijacija na čijem talasu se izvode stavovi o “lakom bavljenju Trećim svetom jer je daleko od Srbije”. Oslanjajući se na teorijske radove Amina, Gunder-Franka, Arigija, Valerštajna i drugih u kombinaciji sa primerima iz političke prakse ukazaćemo na pravac u kojem smatramo da treba okrenuti izgubljenu percepciju mnogih koji tumačenja izvode prema tome koliko su udaljena od njihovih zamisli o apsolutnoj istini.

#1 Nejednaka razmena ili kritika Teorije nerazvijenosti

Zapovest broj jedan je vezana za svetski kapitalistički sistem i međunarodnu podelu rada u istom. Nešto oko čega se slažu svi gorepomenuti autori koji su o ovome pisali sredinom sedamdesetih i osamdesetih (ali i mnogi njihovi naslednici) je to da postoji jedna celina koja se može okarakterisati kao kapitalistička svetska privreda, istorijski širena iz svoje evropske kolevke od 16. veka. Nazivamo je kapitalističkom jer je beskonačni proces akumulacije njena pokretačka sila. Ono što ovu formaciju čini nejednakom jeste prisvajanje viška vrednosti od strane svetske buržoazije, pomoću koje se vrši transfer viška iz zona periferije u zone centra. Ono što je osnovna teza jeste da ne možemo adekvatno izolovano analizirati različite zemlje ukoliko njihov takozvani unutrašnji život ne stavimo u kontekst svetske podele rada i ne obuhvatimo skupa ekonomske, političke ali i društvene varijable. Ne mora se čak ni biti ekonomista da bi se uvidelo do postoje zemlje koje smatramo “razvijenim” i “nerazvijenim” i da su i jedne i druge na neki način uključene u različitim stepenima u svetsku mrežu trgovine, finansija i drugih odnosa što nas može sprečavati da svaku zemlju potpuno izolovano sagledamo apstrahujući od tih odnosa. Autori poput Samir Amina su te međunarodne odnose razrađivali još dalje od onoga što prepoznajemo kao Lenjinovo “Imperijalizam kao poslednji stadijum kapitalizma” i potom kritikovali teoriju nerazvijenosti. Možemo reći da je imperijalizam zapravo u samom temelju kapitalizma, što mnoge marksističke evropske analize isključuju, donekle i logično s obzirom da marksizam u Evropi nastaje tek negde u 19. veku i u jednom momentu prerasta u impotentnu socijaldemokratiju na terenu.

Kritično polazište teorije nerazvijenosti s druge strane čini u startu pojam “nerazvijenosti” koji se izjednačava sa “siromaštvom”. Na osnovu ovoga se izvlače dalje plitka objašnjenja ili opisi čija je glavna greška u tome da izjednačavaju nerazvijene sa razvijenim zemljama, konkretno: stadijum nerazvijenosti smatra se pređašnjim stadijumom razvijenih zemalja. Dakle od zemalja periferije se očekuje i u javnosti provejava ubeđenje da će one postati razvijene samo ako budu pratile nametnut obrazac razvoja koji im stiže patroniziran od razvijenih zemalja ili njihovih centralnih satelita. Prema teoriji nerazvijenosti stoga, te su zemlje uglavnom nerazvijene sopstvenom krivicom i neposlušnošću. Ono što primećujemo kao ključno je zanemarivanje istorije nerazvijenih zemalja koja je suštinski drugačija od razvijenih, dok se odnosi kolonizacije koji ih istorijski prate takođe sistemski potiru. Na isti način zaobilaze se stvarni problemi objašnjenjima u stilu “začaranog kruga siromaštva”. Nerazvijenost navodno sledi iz nedovoljnih mera štednje za koje nam je danas tutor MMF, mada ostaje prećutno kako su taj začarani krug napustile razvijene zemlje, što je samo jedna od rupa ovakve slabe teorije koja je i sama u protivrečnosti sa onim što znamo kao “zakon prelivanja” to jest da ulaganja stvaraju u izvesnim uslovima svoje vlastito prelivanje. Ono što je između ostalih i Pol Baran pokazao jeste da nerazvijene zemlje ne karakteriše nisko prelivanje ili mali višak već neproizvodno upošljavanje, rasipničko i izvozno.

Kada je Srbija danas u pitanju, imamo strane direktne investicije (SDI) kao nekakav razvojni ekonomski program.  U istraživanju koje se bavilo ovom temom nalazimo: “SDI su bez sumnje stožer razvojne politike Vlade Srbije. Zapravo sve vlade u poslednje dve decenije su se u velikoj meri oslanjale na SDI kao jedini izvor ekonomskog razvoja. Proces sistemske i namenske deindustrijalizacije je podstakao masakr realnog sektora privrede i istovremeno izazvao značajno klasno restrukturisanje srpskog društva. Hitan zadatak deindustrijalizacije je potom prepušten filantropskoj misiji stranih investitora. Ali primarni cilj investitora je ekstra-profit a ne razvoj, naročito ne razvoj strane nacionalne ekonomije. Brz ulazak Srbije u sistem globalne i političke međuzavisnosti je presudno obeležen stranim investicijama. Zavisnost između razvijenih, zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja je uzajamna. To znači da razvijene zemlje ne bi bile razvijene da ne postoje zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje. Internacionalizacija kapitala sve više zavisi od eksploatacije slabo plaćenog rada, jer su profiti veći kada se maksimalno izvlači višak vrednosti uz minimalnih troškova rada.“ Ono što je ovde za nas takođe zanimljivo i bitno videti jeste veza između stranog uticaja u deindustrijalizaciji naše zemlje i potom kapitalnog stranog ulaganja koji mnogi liberalno orijentisani hvale. Cifre koje EU i SAD  izdvajaju za ulaganje u infrastrukturu Srbije su velike i to su statistike koje nam često nude, iako s druge strane ostaje prikriveno koliko su profita izvukli bombardovanjem i koliko i danas izvlače kroz svoje industrijske pogone na našoj teritoriji, uz politički i kulturni uticaj koji takođe imaju kao deo ideoloških aparata tihe prinude o kojima je Altiser pisao.

Kada su u pitanju zemlje periferije i poluperiferije rast se često izjednačava sa razvojem. O ovome filozof Radenković u pomenutom istraživanju navodi: “Nikakva privatizacija ne može razviti ekonomiju u zemljama u razvoju ili nerazvijenim zemljama. Ona može podstaći rast u uslovima povoljne ekonomske konjukture, ali je stvar drugačija sa razvojem. Rast se izražava selektivnim parametrima poput BDP (bruto domaćeg proizvoda) koji nam zapravo ništa ne govori o distributivnim aspektima bogatstva. Ta statistička ortodoksija iskrivljuje realnost i umanjuje stvarnu razliku u životnom standardu između bogatih i siromašnih zemalja.” Samir Amin je ovu situaciju na periferiji nazvao “razvojem nerazvoja”. Radenković uz ovo navodi još jednu zanimljivost iz teksta Toni Norfilda o Bangladešu koji detaljno opisuje mehanizam raspodele dobiti od eksploatacije i mehanizam nejednake raspodele svetskog BDP. “Ne radi se samo o tome da se u Bangladešu jeftino proizvode majice i da se potom prodaju u Nemačkoj po višoj ceni. Radi se i o tome kako se izračunava udeo zemlje u svetskom BDP: majica koja se proizvodi u Bangladešu stvara niz poslova u sektoru usluga u Nemačkoj (reklamiranje, marketing, transport, menadžment, dodatni poslovi u prodaji…) koji doprinose tome da Nemačka ima veći udeo u svetskom BDP od Bangladeša, iako se tamo majice proizvode.” Norfild kao i Valerštajn stoga  opravdano zaključuju da  “super-eksploatacija radnica i radnika u nerazvijenim zemljama znači direktnu ekonomsku korist za ogroman broj ljudi u bogatijim zemljama.” Pojava nerazvijenosti, dakle, nije ništa drugo nego rezultat upornosti pojava koje proizilaze iz prvobitne akumulacije u korist centra.

“Socijalizam koji to može biti samo ako je superioran kapitalizmu na svim planovima, ne može biti jukstapozicija nacionalnih socijalizama. On mora organizovati svet u jednu jedinstvenu celinu bez nejednakosti i može se ostvariti tek kad postigne ovaj cilj. Put koji tome vodi, međutim, prolazi kroz afirmaciju nacija koje su žrtve sadašnjosti, a koje mogu ponovo ispuniti uslove svog širenja i punog učestvovanja u savremenom svetu tek vlastitom prethodnom afirmacijom kao takvih, to jest kao potpunih nacija.” S. Amin

#2 Savremeni imperijalizam i promenjena protivrečnost epohe

U prethodnom poglavlju smo, dakle, izneli tezu o Nejednakoj razmeni na nivou svetskog sistema te logičnu potrebu za podrškom i afirmacijom onih nacija kojima se viševekovno uskraćuje istorijski značaj, potom i sve ostalo. Pritom treba razumeti da podrška njima nije stvar moralne akcije nego najpre podrška svima koji su u trenutnim istorijskim okolnostima stožer kapitalističke ekspanzije i imperijalizma. To je dakle podrška primarnim žrtvama sadašnjosti, žrtvama na prvoj liniji odbrane. Na toj liniji svakako ne mogu biti marginalni pokreti iz centra kapitala. Ne samo da ih je na nivou statističke greške nego je krajnje nelogično na terenu staviti ih po značaju ispred vlada određenih država, te čitavih nacija koje se zaista bore protiv imperijalizma. Sirija je jedan od primera, Iran je jedan od primera, sve zemlje koje ih podržavaju su primeri. Ta paradoksalna praksa je primetna kod balkanskih levičara, socijaldemokrata ili kako god nazvali te lokalne kopije zapadnih pokreta. Njihovi programi su protiv svega i svih te su načelno ispunjeni frazama o antiimperijalizmu, antikapitalizmu i tsl. Oni su skloni korišćenju jezika revolucije ali su zapravo plen sopstvenih uprošćavanja i neshvatanja. Ako se neko s jedne strane uzda u zapadne levičarske pokrete koji ne samo da programski ne pominju da njihove države eksploatišu periferiju nego su na političkom polju marginalizovane i sa premalim šansama uticaja na bilo šta bitno, dok s druge strane maksimalno ignoriše (ili čak kritikuje) države čije vlade vode svakodnevni rat protiv imperijalizma SAD – znate koliko je sati. No, da objasnimo dalje o čemu zapravo pričamo…

Kad smo već predočili naznake o suprotnim stranama, ono što se ispostavlja kao sledeće pitanje jeste mesto klasnog sukoba. Društvene protivrečnosti koje karakterišu kapitalizam su, dakle, u svetskim razmerama, tako da nije reč o protivrečnosti između buržoazije i proleterijata svake zemlje uzete posebno, već o protivrečnosti između svetske buržoazije i svetskog proleterijata. No ova svetska buržoazija i svetski proleterijat se ne nalaze u okviru kapitalističkog načina proizvodnje, već u sistemu kapitalističkih formacija koje su: centralne i periferne formacije. Pitanje je sledeće: Ko čini centralnu a ko perifernu formaciju? Odgovor nalazimo u Aminovoj analizi akumulacije kapitala u svetskim razmerama. Što se centralne formacije ili svetske buržoazije tiče, nju nije teško odrediti. Vodeće jezgro i najbitniji pokretač nalazi se u centru centra to jest u severnoameričkim monopolima. S druge strane, pomenućemo i buržoaziju periferije koja nije prepoznata kao centralna jer je u zavisnom položaju. Ona je stvorena u okviru svetskog tržišta i njom upravlja i dominira centar (naravno treba imati u vidu da se buržoazija na periferiji strukturno razlikuje od države do države i da nije svaka komprador Zapada).

Gde je, nasuprot tome, svetski proletarijat ili glavna periferna formacija? Za Marksa nije bilo sumnje jer se u njegovo doba osnovno jezgro proletarijata nalazilo u centru. Amin objašnjava da je na tom stadijumu kapitalizma bilo nemoguće osetiti kakvo će kasnije značenje dobiti kolonijalni problem. Kao što znamo, zato se i Marksove prognoze o socijalističkoj revoluciji u centru nisu obistinile. Kapitalizam se u međuvremenu nastavio razvijati te su se i uslovi klasne borbe promenili. Dalje se i Lenjin izvrsno nadovezao sa sledećim: “ishod naše borbe konačno zavisi od činjenice da Rusija, Indija, Kina itd. čine ogromnu većinu stanovništva planete.” Time je rečeno ono što su kasnije mnogi nastavljali a to je da se centralno jezgro proleterijata više ne nalazi u centru već na periferiji. Revolt masa na periferiji je prema Aminu najznačajniji iz sledećeg razloga: “On povlači za sobom nužno pogoršanje uslova eksploatacije u centru, što predstavlja jedini oblik odbrane kapitalizma od sužavanja vlastitog područja.” Ko ovo razume, shvatiće da je zapravo jedino otpor periferije stožer kapitalističkoj ekspanziji dok je potpuno suprotno sa socijaldemokratskim reformama centra koje da bi obezbedile bolje uslove za sebe moraju eksploatisati periferiju. Jedino otpor periferije može suštinski uzdrmati centar kapitala i pokrenuti otpore koje će imati utemeljenje u stvarnoj krizi.

Međutim, slika da je proletarijat u centru u potpunosti i baš kolektivno privilegovan pa samim tim i nužno solidaran sa svojom buržoazijom u eksploataciji Trećeg sveta je pojednostavljivanje stvarnosti. Naravno, tačno je da, kao što smo i izneli, proletarijat u centru u proseku ostvaruje veću nagradu od one koju dobija radnik na periferiji. No, opet ćemo normalno referisati na Amina, da bi se suprotstavio zakonitosti tendencijskog smanjenja profitne stope u samom centru, kapital uvozi radnu snagu poreklom sa periferije jer je manje plaća, ali takođe i da bi je iskoristio za vršenje pritisaka na tržište rada u metropoli. Na taj način svetski sistem sve više pokreće mase koje eksploatiše dižući potrebu za internacionalizmom na nivoe mnogo veće od pređašnjih. Pritom istovremeno koristi to pokretanje da bi u svoju korist razvio rasističke i šovinističke tendencije kod “belih” radnika. Zašto ovo potom ide u korist sistemu, jasno je iz mnogobrojnih primera humanitarnih NATO intervencija koje su širom sveta uljuđivale sve te varvarske nacije diktatorskih režima.

Pitanje nije, kapitalizam ili socijalizam na Severu
Pitanje je, zavisnost ili oslobođenje na Jugu
Živeo Iran
Kosovo je Srbija!

Katarina Antonić