Samir Amin – Globalizacija je imperijalizam

Imperijalizam nije faza kapitalizma, pa bila ona i ona najviša faza. On je od svog nastanka imanentan njegovom širenju. Imperijalistička osvajanja planete od strane Evropljana i njihove severnoameričke dece se odvija u dve faze i započinje možda treću.

Prvi momenat razornog razvoja tog imperijalizma se organizuje oko osvajanja Amerike u okviru merkantilističkog sistema atlantske Evrope te epohe. Njegov rezultat je potpuno uništenje indijanske civilizacije, njihova hispanizacija i pokrštavanje, ili jednostavno rečeno „savršeni“ genocid na kome su izgrađene Sjedinjene Američke Države. Fundamentalni rasizam anglo-saksonskih kolona nam govori da je taj obrazac primenjivan i drugde, u Australiji, Tasmaniji („najsavršeniji“ genocid u istoriji), na Novom Zelandu. Jer ako su španski katolici nastupali u ime religije koju je trebalo nametnuti pokorenim narodima, anglo-protestanti su iz svoje biblijske lektire izvlačili sebi svojstveno pravo na eksterminaciju „nevernika“. Zloglasno robovlasništvo nad Afrikancima, koje je postalo neophodno zbog istrebljenja Indijanaca ili njihovog otpora, olako je preuzelo ulogu u „vrednovanju“ korisnih aspekata kontinenta. Niko danas ne sumnja u pravi motiv tih užasa, niti ignoriše njihovu usku vezu sa ekspanzijom merkantilističkog kapitala. No ipak Evropljani te epohe su prihvatili ideološki narativ koji je tim užasima davao legitimitet, a protesti protiv – poput Las Casasa na primer – nisu imali veliki odjek.

Razaranja tog prvog poglavlja ekspanzije svetskog kapitalizma iznedrila su – sa zakašnjenjem – oslobodilačke snage koje su osporile logiku koja ga je predvodila. Prva revolucija na tom kontinentu desila se na kraju 18. veka kada su se robovi Santa Dominga (današnjeg Haitija) pobunili. Nakon nje je usledila, sa više od jednog veka kasnije, Meksička revolucija 1910. i najzad Kubanska revolucija 50 godina kasnije. I ako ovde ne spominjem ni famoznu „američku revoluciju“, niti revoluciju španskih kolonija koja je ubrzo usledila, to je zato što se ovde radilo ni o čemu drugom do o transferu moći iz metropola kolonima da bi i dalje radili isto, tj nastavili isti projekat sa još više brutalnosti – a da pri tom ne moraju deliti profit sa matičnom domovinom.

Sledeći momenat imperijalističkog razaranja konstruisao se na bazi industrijske revolucije i manifestovao se kroz potčinjavanje Azije i Afrike. „Otvaranje tržišta“ – kao što je bila nametnuta konsomacija opijuma Kinezima od strane engleskih puritanaca – preuzimanje prirodnih resursa planete, bili su pravi razlozi kao što svako danas zna. Ali još jednom evropsko mnjenje nije videlo tu stvarnost, i prihvatilo je – uključujući i pokret radnika Druge internacionale – nov narativ koji je davao legitimitet kapitalu. Ovaj put se radilo o famoznoj „civilizacijskoj misiji“. Lucidni glasovi koje možemo čuti u to vreme dolaze više od strane ciničnih buržuja poput Sesil Roda (Cecil Rhodes), koji se zalaže za kolonijalno osvajanje da bi se izbegla socijalna revolucija u Engleskoj. I još jednom glas protesta – od Pariske komune do boljševika – nije imao mnogo odjeka. Ova druga etapa imperijalističkog pustošenja je u srži najvećeg problema sa kojim se čovečanstvo ikada susrelo: gigantska polarizacija u odnosima nejednakosti između naroda, koja je bila od jedan prema maksimum dva što se tiče 80% svetske populacije oko 1800 godine, na jedan prema šezdeset koje imamo danas, a centri koji imaju korist od tog sistema čine svega 20% čovečanstva. Ta ogromna dostignuća kapitalističke civilizacije su ujedno bila razlog najsvirpeijih konfrontacija koje smo ikada mogli videti između imperijalističkih sila. Imperijalistička agresija je ponovo izrodila snage koje su se borile protiv njenog projekta – socijalističke revolucije (Rusije, Kine, tj – i ne slučajno – uvek situirane na periferiji, žrtve imperijalističke ekspanzije i polarizovane kapitalizmom koji realno postoji) i revolucije nacionalnog oslobođenja. Njihova pobeda je nametnula pola veka odmora – period posle Drugog svetskog rata – koji je mogao hraniti iluziju da se eto kapitalizam napokon – primoran da se prilagodi – uspeo civilizovati.

Težina pitanja imperijalizma (i sa njim njegovog antipoda – oslobođenja i razvoja) nastaviće da pritiska istoriju kapitalizma do današnjih dana. Tako je pobeda oslobodilačkih pokreta, koji su se po završetku Drugog svetskog rata izborili za političku nezavisnost azijskih i afričkih naroda, stavila tačku na kolonijalni sistem, ali je takođe na neki način i završila eru evropske ekspanzije inagurisane 1492. Ta ekspanzija je oblik koji je razvoj istorijskog kapitalizma inkarnisao za vreme četiri i po veka (od 1500 do 1950) u toj meri da su te dve dimenzije iste stvarnosti postale nerazdvojive. „Svetski poredak iz 1492“ jeste dakako načet između kraja 18. i početka 19. veka sa nezavisnošću Amerike, ali tu se radilo samo o prividu, jer nezavisnost u pitanju nisu dobili ni starosedeoci, ni robovi uveženi od strane kolona (osim na Haitiju), nego sami koloni, transformišući tako Ameriku u drugu Evropu. Nezavisnost za koju su se izborili narodi Azije i Afrike ima sasvim drugačije značenje.

Vodećim klasama kolonijalnih sila Evrope nije trebalo mnogo da shvate da se jedna stranica istorije definitivno završila. Razumele su da moraju odustati od svoje tradicionalne vizije koja je povezivala napredak njihove domaće kapitalističke ekonomije sa uspehom njihove imperijalističke ekspanzije. Jer ta vizija više nije pripadala samo starim kolonijalnim silama – na prvom mestu Engleskoj, Francuskoj, Holandiji – no sada i novim kapitalističkim centrima oformljenim u 19. veku – Nemačkoj, Sjedinjenim Državama, Japanu. Intra-evropski i internacionalni konflikti su, dakle, na prvom mestu konflikti za raspodelu kolonijalnog plena imperijalističkog sistema iz 1492. Ovde se naravno podrazumeva da su Sjedinjene Države rezervisale eksluzivnost na novom kontinentu.

Stvaranje jednog velikog evropskog prostora, razvijenog, bogatog, koji poseduje prvoklasan tehnološki i naučni potencijal, kao i jaku vojnu tradiciju, delovalo je kao solidna alternativa na čijoj osnovi bi jedan novi polet kapitalističke akumulacije mogao biti predviđen, bez „kolonija“, tj na osnovu jedne globalizacije novog tipa, različitog od sistema iz 1492. Pitanje koje ostaje za razmatranje jeste po čemu bi taj novi svetski poredak bio drugačiji od starog, da li bi i dalje bio polarizujući kao stari, pa bilo to i na novim osnovama ili bi to prestao biti.

Nema sumnje da je ta tvorevina, koja ne samo da nije završena, no i prolazi kroz krizu koja bi mogla staviti u pitanje njen značaj, teško održiva zbog velikog pritiska istorijske nacionalne realnosti, za koju obrasci koji bi omogućili njihovo pomirenje i formiranje jednog evropskog političkog jedinstva nisu još nađeni. Štaviše, vizija koja se tiče adaptacije tog evropskog ekonomskog i političkog prostora novom svetskom poretku, koji je takođe u izgradnji, ostaje zasada dvosmislena, maglovita. Da li se ovde radi o jednom ekonomskom prostoru sazdanom da bude konkurent drugom velikom prostoru, u drugoj Evropi Sjedinjenih Država? I kakav će uticaj imati ta konkurencija na odnose Evrope i Sjedinjenih Država prema ostatku sveta? Da li će se konkurenti sukobiti kao i imperijalne sile prethodne epohe? Ili će delati ujedinjeni? U tom slučaju da li bi Evropljani izabrali da ožive imperijalizam iz 1492 pod pokroviteljstvom, identifikujući njihovo političko mnjenje sa Vašingtonom? Pod kojim uslovima bi konstrukcija te Evrope mogla da se uvrsti u jednu globalizaciju koja bi definitivno stavila tačku na sistem iz 1492?

Danas smo suočeni sa začetkom razvoja trećeg razornog talasa imperijalističke ekspanzije, ohrabrene kolapsom sovjetskog sistema i nacionalističkih populističkih vlada Trećeg sveta. Ciljevi dominantnog kapitala su i dalje isti – kontrola nad razvojem tržišta, pljačkanje prirodnih resursa planete, izrabljivanje radne snage periferije – iako delaju pod novim uslovima, koji su sa neke tačke gledišta vrlo različiti od onih koji su obeležavali prethodnu fazu imperijalizma. Ideološki narativ koji treba da pridobije javno mnjenje naroda centralne trijade obnovljen je i od sada se bazira na „dužnosti intervencije“ koja svoj legitimitet nalazi u odbrani „demokratije“, „ljudskih prava“, „humanosti“. Međutim, iako cinična instrumentalizacija tog narativa deluje evidentna azijskim i afričkim narodima, jer su dvostruki standardi više no očigledni, zapadno javno mnjenje ga je prihvatilo sa isto toliko entuzijazma kao i narative iz prethodnih faza imperijalizma.

Sa druge strane, Sjedinjene Države razvijaju, pod tom perspektivom, jednu sistematsku strategiju, čij je cilj da osigura njihovu apsolutnu hegemoniju solidarišući iza njih celokupnu trijadu tako što će istaći značaj njihove vojne sile. Rat za Kosovo je sa te tačke gledišta ispunio odlučujuću funkciju, o čemu nam svedoči potpuna kapitulacija evropskih država koje su se sve do jedne okupile oko američkih pogleda na „novi strateški koncept“ prihvaćen od strane NATO neposredno nakon „pobede“ u Jugoslaviji 23-25 aprila 1999¹. Po tom „novom konceptu“ (brutalnije kvalifikovanom kao prekoatlantski koncept „Klintonove doktrine“) misije NATO su se raširile u praktično celoj Aziji i Africi (Sjedinjene Države rezervišući ekskluzivno pravo na intervenciju u Americi od vremena Monroeve doktrine), priznajući tako čak da NATO nije odbrambeno savezništvo, no napadački instrument Sjedinjenih Država. U isto vreme te misije se redefinišu po želji vrlo nejasnim terminima koji uključuju nove „pretnje“ (međunarodni kriminal, „terorizam“, „opasno“ naoružavanje zemalja koje nisu članice NATO…) što omogućava naravno da se opravda bilo koja agresija korisna Sjedinjenim Državama. Klinton se nije ustručavao da u tom kontekstu priča o „banditskim državama“ koje bi trebalo „preventivno“ udariti, a da pri tom ne precizira šta taj banditizam podrazumeva. NATO je čak oslobođen obaveze da dela isključivo po UN mandatu, kojeg tretira sa istim prezirom sa kojim su fašističke sile tretirale Društvo Nacija (analogija sa terminima korišćenim je upečatljiva).

Američka ideologija pažljivo pakuje robu njenog imperijalističkog projekta u narativ „istorijske misije Sjedinjenih Država“. Tradicija koja se prenosi sa kolena na koleno još od osnivača sigurnih u njihovo božansko priviđenje. Američki liberali – u političkom smislu ovog termina, koji sebe smatraju „levičarima“ – dele takođe tu istu ideologiju. I oni takođe predstavljaju američku hegemoniju kao „benignu“ potrebu, izvor progresa svesti, demokratije u praksi, koja će apsolutno biti korisna ne žrtvama tog projekta, no po njihovom viđenju srećnih korisnika. Američka hegemonija, univerzalni mir, demokratija i materijalni progres su postali neodvojivi termini. Stvarnost je naravno sasvim drugačija.

Neverovatno prihvatanje ovog projekta od strane evropskog javnog mnjenja (američko javno mnjenje je dovoljno zaglupljeno da to ne predstavlja nikakav problem), i pogotovo od strane njihove levičarske većine, predstavlja jednu katastrofu čije posledice mogu biti samo tragične. Bombardovanje medija po regijama koje je Vašington izabrao za intervencije objašnjava ovo prihvatanje. Ali iznad svega, Zapadnjaci su ubeđeni da pošto su Sjedinjene Države i zemlje Evropske Unije „demokratske“, one nisu u stanju „želeti naneti zlo“, to je zapravo rezervisano za „krvničke diktatore“ Orijenta. To ubeđenje ih do te mere zaslepljuje da ne vide presudni značaj interesa dominantnog kapitala. Tako još jednom u istoriji javno mnjenje imperijalistickih zemalja sebi pripisuje čistu savest.

“Mondialisation ou apratheid à l’échelle mondiale?”, Samir Amin, Presse Universitaire de France/”Actuel Marx”, 2002/1 num. 31 / pages 13 à 40²
Prevod: Lilijan Teofanović