Tranzicija iz tradicionalnog u moderno društvo i kulturne vrednosti

Da li doista autori koji koriste pojam „tranzicija“ u posebnom značenju prelaza od državno-planskog regulisanja privrede na tržišno regulisanje i od autoritarnog jednopartijskog sistema političkog upravljanja na višepartijski sistem parlamentarne demokratije u zemljama bivšeg „realnog socijalizma“, uglavnom stavljaju akcenat na odlučujući značaj evolutivne promene kulturno-idejnih i vrednosnih ili „idealističkih“ činilaca i odnosa za ostvarivanje ciljeva ovako shvaćenog društvenog sadržaja tranzicije? Uvid u sadržaj takvih studija pokazuje da autori koji zapravo zagovaraju prelaz u kapitalističke odnose, mada izričito pominju najčešće samo prelaz iz tradicionalnog u moderno društvo, skloni su da usvoje i pokušavaju da dalje razviju uporedno idealno-tipska istraživanja radne etike svetskih religija koja je započeo Maks Veber.¹ Veberova pionirska istraživanja o uticaju protestantske etike na formiranje osećanja poziva i racionalnog preduzetničkog duha, mada kritikovana u svojim jednostranostima, do naših dana zaokuplja pažnju istraživača i uredenika poput Roberta Grina² , Šmuel Noa Ejzenštata³ , Ralfa Brejbantija i Džona Špenglera⁴, Filipa Hamonda i Kirka Vilijamsa⁵, Fridhelma Gutandina⁶, Mišela Novaka⁷ ili Majkla Džounsa⁸.  Ova sklonost ka istraživanju kulturoloških faktora tranzicije je naročito izražena kod teoretičara koji po svojem osnovnom obrazovanju nisu ekonomisti, pa su stoga razvili skeptičan stav prema ekonomističkom svođenju problematike tranzicije na prvenstveno makroekonomske činioce povećavanja stopa društvenog bruto proizvoda po glavi stanovnika, po uzoru na autore poput Volta Rostova⁹. Teoretičari drugih društveno-naučnih specijalnosti, ukazuju na >>vanekonomske<< faktore i uslove kao na osnovne pretpostavke, prepreke i podsticaje preobražaja tradicionalnog u moderno društvo. Prećutno ili izričito ovi teoretičari polaze od pretpostavke da je izuzetna i jedinstvena konstelacija „vanekonomskih“ faktora omogućila da baš u Evropi, a ne u drugim krajevima sveta, dođe do „prodora“ iz tradicionalnog u moderno društvo. Otvoreno rasistička tumačenja navodne superiornosti bele rase kao osnove evropskog vođstva u transformaciji i njene prometejske misije, kao što su Artur De Gobino¹⁰, Hjuston Stjuart Čemberlejn¹¹ i Žorž Vašer de Lapuž¹² do nacističkih ideologija, zamenila su danas suptilnija, ali još uvek po pravilu etnocentrična objašnjenja koja u prvi plan ističu kulturne i psihološke „faktore“ razvoja. Dejvid Makleland dovodi do ekstremnih konsekvenci ideju o korelaciji između vrednosne orijentacije ponašanja i ubrzane modernizacije, zastupajući tezu da stvaranje odgovarajućih psiholoških uslova (formiranje potrebe za individualnim postignućem), nužno prethodi ekonomskom razvoju¹³. Everet Hagen¹⁴ , mada manje isključivo, zastupa sličnu tezu da je ekonomski razvoj pre svega posledica prethodnog transformisanja autoritarne ličnosti tradicionalnog društva u inovativnu ličnost modernog društva kroz proces socijalizacije u porodici.

Teoretičari koji posebno naglašavaju i analiziraju društvene, kulturne i psihološke aspekte razvoja, slažu se sa ekonomistima u tome da se problemi nerazvijenih zemalja mogu rešiti na osnovu difuzije „faktora razvoja“. Oni, međutim, investiciona sredstva ne smatraju prvenstvenim „faktorom razvoja“, nego „zapadne“ kulturne vrednosti, norme, institucije i motivacije. Karakterističan primer ovakvog zapadnocentričnog stava formulisao je Žan Furastje da je „razvijenim zemljama potrebna inicijativa novotarstva“ dok je „u ostalim dovoljna inicijativa oponašanja“ zapadnih uzora¹⁵. Agresivno propagiranje transfera zapadnih kulturnih vrednosti u ovim teorijama prati netrpeljivost prema tvrdokornim ostacima autohtone tradicionalne kulture koji otežavaju proces „akulturacije“, a s njim, navodno, i celokupan brzi prelaz u moderno društvo i razvoj nerazvijenih zemalja.

Shvatanje o difuziji kulturnih institucija i vrednosti kao faktoru razvoja u svakodnevnoj praksi sprovode stručnjaci, savetnici i instruktori iz razvijenih zemalja. Oni se služe sredstvima masovnih komunikacija i informisanja i obrazovnim sistemom kao glavnim „kanalima“  kulturne difuzije i ideološke penetracije. Njihov je zadatak da formiraju nove „modernizujuće elite“. Ovi novoformirani „nosioci“ tranzicijskog razvoja istovremeno postaju i novi „poštovaoci“ zapadnih vrednosti i načina života. Zahvaljujući usvojenom načinu mišljenja i fabrikovanim potrebama „nacionalni kadrovi“ obrazovani u inostranstvu ili pod patronatom inostranih eksperata, postaju pogodno tržište za „duhovnu“ i materijalnu proizvodnju bivših kolonijalnih metropola. Stoga zapadni eksperti i urednici poput Klarka Kera, Džona Danpola, Frederika Harisona i Čarlsa Majersa¹⁶, Edvarda Šilsa¹⁷, Morisa Janovica¹⁸, Vendel Bela¹⁹, Abdula Azisa²⁰, Džona Kauckog²¹ i drugih, još od sredine dvadesetog veka s dosta razloga očekuju da će tako obrazovane „modernizujuće elite“, bilo civilne ili vojne, usmeriti razvoj svojih zemalja u „odgovarajućem“ pravcu.

Domaći zagovornici tumačenja tranzicije kao modernizacije su usvojili elitističku pretpostavku ovog tumačenja tranzicije da „se podrazumeva da je (rad na procesima modernizacije i demokratizacije) delokrug … elite“²². U nedostatku snažne domaće ekonomske ili preduzetničke „elite“, domaći zagovornici dovođenja privatne svojine, otvorenog tržišta i pravne države, glavne „aktere“ dovršavanja ovog procesa pronalaze u pripadnicima bivše upravljačke nomenklaturne elite i novih bogataša koji pljačkom pretvaraju državnu i društvenu svojinu, koje su svojevremeno uspostavljene takođe putem pljačke, u krupnu privatnu svojinu. Pljačkaške elite vrše društveno koristan modernizatorski posao prema uverenju zagovornika dovršavanja modernizacije, pošto bi prema njihovom mišljenju „pravedna socijalistička raspodela radnim ljudima“ u uslovima oskudice dovela do toga da bi „radni ljudi“ sve raspodeljeno „potrošili i pojeli“²³. Za zagovornike shvatanja tranzicije kao modernizacije glavnim problem stoga predstavlja pitanje kako da se izbegne dalji gubitak energije pripadnika elite na vlasti, elite u opoziciji i kulturne elite ili inteligencije, u ideološkim sporenjima između „nacionalista“ i „antinacionalista“, tzv. pripadnika „druge“, „evropske“ Srbije, te postigne minimalni ili aktivni konsenzus među domaćim „strateškim elitama“ oko puteva „utemeljenja demokratskih ustanova i otvorene tržišne privrede“. Konsenzus elita je neophodan da bi one spremno dočekale poziv razvijenog Zapada za ulazak u elitni klub kada se steknu povoljne međunarodne okolnosti, kao što su to dočekale složne elite Slovenije²⁴. Okolnostima se treba prilagođavati i ne gubiti se u „suludom naumu ’da promenimo svet’, da ga …učinimo poštenim prema našoj meri poštenja“²⁵.

Zagovornici dovršavanja modernizacije od strane elita, uglavnom ni ne računaju na nedovoljno pismenu i obrazovanu masu stanovništva kao na aktivnog aktera modernizacije, pošto smatraju poput Jovana Županova da njeno ponašanje oblikuje pre svega populističko-kolektivistički egalitarni „sindrom“ koji negativno utiče na produktivnost²⁶, kao i „predmoderna autoritarna politička kultura“, poput Dubravke Stojanović²⁷.

Poslenici društvenih nauka i u ostalim bivšim zemljama tzv. realnog socijalizma su pokazali da brzo asimiluju kulturološki pristup problemima tranzicije. Tako poljski sociolog Pjotr Štompka tvrdi da problem funkcionisanja kapitalističkih institucija proizlazi u ovim zemljama iz nekompatibilnosti između preovlađujućih vrednosti u bivšim zemljama istočnog bloka i „zapadnih“ vrednosti. Konkretno govoreći, preovlađujuće vrednosti u centralnim i istočnoevropskim zemljama odlikuje kombinacija sumnjičavosti prema vlastima, preferiranja sigurnosti, oslanjanja na državnu pomoć i nedostatka samoinicijative, dok su vrednosti u zemljama „Zapada“ uglavnom suprotne prema Pjotru Štompki. Zato ovaj autor sugeriše da uključenost u funkcionisanje novih institucija oblikuje kultura: „Institucije su jedna od najznačajnijih sila koju oblikuju preovlađujuće kulturne vrednosti“²⁸. Svetozar Pejović, profesor emeritus na Univerzitetu Teksas koji je završio studije na Univerzitetu u Beogradu, takođe ukazuje na potrebu za harmonijom između kulture i funkcionišućih institucija. On koristi „interakcionističku tezu“ prema kojoj bogatstvo raste i transakcioni troškovi se smanjuju u meri u kojoj preovlađujuće institucije odgovaraju preovlađujućim neformalnim pravilima. Pejović dalje zaključuje da se razlike između zemalja u tranziciji mogu pripisati stepenu u kojem novouspostavljene formalne institucije skladno uzajamno deluju sa preovlađujućim kulturnim vrednostima. Njegova argumentacija je bazirana na pretpostavci da je kapitalizam utemeljen na kulturi u kojoj postoji naglasak na individualizmu i inicijativi pojedinca, dok u kulturama zemalja Centralne i Istočne Evrope preovlađuje kolektivizam²⁹.

Ono što povezuje ranije zapadne i novije istočne autore koji pridaju naglašeni značaj kulturnim faktorima za prelaz u moderno društvo, jeste potpuno odsustvo i trunke sumnje u ispravnost i poželjenost tranzicije u kapitalizam, širenje vrednosti konkurencije i potiskivanje vrednosti solidarnosti. Bez obzira na ovu ideološku pristrasnost, treba reći da je kulturološki pristup tranziciji doprineo tome da se posveti dužna pažnja fenomenu tzv. „idejne nadgradnje“, kojoj je u bivšim zemljama realnog socijalizma u istraživanjima bilo posvećeno nedovoljno pažnje. Razlog za ovo zapostavljanje istraživanja „nadgradnje“ treba tražiti u ishitrenom očekivanju da će promena osnovnih proizvodnih odnosa neposredno uticati i na promene svih onih elemenata tradicionalne kulture koji predstavljaju prepreku bržem prelazu u nove društvene odnose (na primer, fatalističko poimanje sveta rasprostranjeno u narodu, ostaci plemenskog mentaliteta, društvena neravnopravnost žena, nedisciplina, spornost i nepreciznost u izvršavanju zadataka i slično).

Tranzicija i transformacija načina proizvodnje – neslaganja o datiranju i mehanizmima prelaza iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje

Autori koji tumače pojam tranzicije u opštem značenju protivrečnog i povremeno diskontinuiranog procesa preobražavanja u datom društveno-istorijskom vremenu i prostoru preovlađujučih oblika klasnog izrabljivanja novim oblikom ili kvalitativnim iskorakom u smeru ukidanja klasne podele rada, uglavnom se opredeljuju za novomaterijalistički preokrenutu dijalektičku paradigmu³⁰ istraživanja nastanka, funkcionisanja i tendencija preobražaja protivrečnog spleta proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje kroz klasnu borbu u „bazi“ i „nadgradnji“ kapitalističkog načina proizvodnje.

U okviru skupine zagovornika opšteg tumačenja značenja tranzicije i odgovarajuće kritičko dijalektičke paradigme istraživanja i praktičko-političkog pokušaja antikapitalističkog usmeravanja tranzicije, ne postoji slaganje o vremenskom okviru u kojem se dogodio ili se događa prelaz iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje čija je osnovna odlika neograničena akumulacija kapitala i cikličan hiperboličan ekonomski rast/pad, za razliku od prethodnih načina proizvodnje koji su imali samo protokapitalističke elemente poput robne proizvodnje, tržišta, novca, profita, investiranja kapitala, najamnog rada, preduzetničkog pogleda na svet, ali samo u pojedinim delovima antičkih i srednjovekovnih redistributivnih i tributarnih svetskih carstava, u kojima je dominirao vanekonomski oblik prinude. Imanuel Volerstin³¹ i Samir Amin³² spadaju u autore koji smeštaju početak ovog procesa u evropski „produženi šesnaesti vek“ uspona i ekspanzije 1450.-1600. godine. Ovaj period je smenio period kontrakcije 1250.-1450. u kojem je epidemija kuge najviše pogodila i zbrisala mongolsko carstvo. Amin naročito naglašava da tzv. prvobitna akumulacija kapitala ili nasilno odvajanje neposrednih proizvođača od uslova preživljavanja nije jednokratno zbivanje iz „produženog šesnaestog veka“ u Zapadnoj Evropi, nego permanentan proces svetskih razmera koji još uvek traje. Za razliku od Volerstina i Amina, autori kao što su Andre Gunder-Frank³³ ili Kristofera Čejs-Dan³⁴, u kasnijoj fazi svojeg istraživanja tranzicije u okviru svetskog privrednog i međudržavnog sistema, pomerili su fokus istraživanja sa diskontinuiteta evropske tranzicije oko 1550. godine na kontinuitet tranzicije između tranzicije i tranzicije, bez jasnih granica između različitih načina proizvodnje. Oni su došli do zaključaka da se cikličan svetski proces privredne ekspanzije i kontrakcije kao i političke smene regiona u strukturalnoj sistemskoj ulozi centra, polu-periferije i periferije u odnosima trgovinske razmene i hegemonije/rivaliteta, odvija već najmanje 5000 godina. Mada to izričito ne kažu, ovakvim datiranjem Gunder-Frank i Čejs-Dan kvalitativni prelaz smeštaju u vreme neolitske poljoprivredne revolucije, kada je došlo do preobražaja funkcionalne podele rada između polova i generacija u homogenim plemenskim zajednicama, na klasnu podelu rada između upravljača prvenstveno u „privatnoj“ sferi privrede, nakon njenog izdvajanja iz porodičnog domaćinstva. Ovaj preobražaj je pratila transformacija raznih oblika kolektivne svojine u okviru institucionalno neizdiferencirane plemenske zajednice, u razne oblike privatne svojine u okviru raznih oblika političko državnog organizovanja društva.

Pored neslaganja oko datiranja procesa tranzicije iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje, među teoretičarima kritičko dijalektičke orijentacije ne postoji ni saglasnost o konkretnim mehanizmima ovog prelaza. Obe strane u sporu traže i nalaze „krunske“ argumente za svoje stanovište u delima „klasika“. Ovo uveliko omogućava, čak i podstiče, činjenice da Marksovo tumačenje prelaza iz feudalizma u kapitalizam u raznim tekstovima nije jednoznačno. Naprotiv, ono je u mnogo čemu ambivalentno.

U Marksovim tekstovima postoje dve osnovne varijante objašnjenja prelaza iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje. U okviru prve varijante, najprisutnije u radovima iz četrdesetih godina devetnaestog veka, Marks kao osnovni faktor preobražaja feudalnih odnosa izdvaja porast svetskog tržišta nakon velikih otkrića „novog sveta“ i pojavu autonomnih urbanih centara merkantilne delatnosti. U okviru druge varijante, najprisutnije u radovima iz druge polovine devetnaestog veka, Marks ističe u prvi plan promene u obliku organizacije proizvodne delatnosti. U svojem glavnom delu, međutim, naročito u 24. glavi KAPITALA posvećenoj „tzv. prvobitnoj akumulaciji“, Marks pominje obe varijante objašnjenja prelaza, predstavljajući ih kao dva puta nastanka kapitalizma³⁵. Prvi put slede krupni trgovac i bankar, ovladavajući zatečenom pretkapitalističkom poljoprivrednom i zanatskom proizvodnjom putem otkupa tekuće i buduće proizvodnje neposrednih proizvođača koji preko hipotekarnog duga vremenom gube svoj sitan zemljišni posed i zanatske radionice. Drugim putem ide deo samih proizvođača, slobodni seljaci i zanatlije, koji ukrupnjavanjem vremenom postaju kapitalisti. Marks, međutim, istovremeno naglašava da je transformacija poljoprivrednog zakupca u poljoprivrednog kapitalistu i odbeglog kmeta u prvo sitnog pa zatim krupnog industrijskog kapitalistu – „puževski“ put, u poređenju sa koncentracijom i centralizacijom trgovačkog i zelenaškog kapitala kroz kolonijalna osvajanja i državni dug. Marks je u KAPITALU najviše ispitivao strukturalne društvene preduslove neophodne za transformisanje novca nagomilanog u kasnom srednjem veku u kapital. Proučavajući klasne borbe u tjudorskoj Engleskoj, ustanovio je da ovi preduslovi podrazumevaju pre svega nasilno odvajanje velike većine neposrednih proizvođača, seljaka i zanatlija, od njihovog sitnog privatnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju zasnovanog na vlastitom radu. Ovaj gubitak sitnog privatnog vlasništva stvara dvostruko slobodne najamne radnike. Najamni radnici su nakon buržoaskih revolucija sedamnaestog veka formalnopravno oslobođeni od lične zavisnosti u odnosu na feudalnu zemljoposedničku aristokratiju, s jedne strane. S druge strane, međutim, najamni radnici nasilno „oslobođeni“ to jest odvojeni od mogućnosti kontrole sredstava za rad i preživljavanje, ekonomskom prinudom su primorani da prodaju svoju jedinu preostalu svojinu, radnu snagu, krupnim kapitalističkim privatnim vlasnicima sredstava za proizvodnju i preživljavanje, koji sami na njima ne rade.

Tragovi ove dve Marksove varijante objašnjenja prelaza iz feudalizma u kapitalizam u Evropi, mogu se lako prepoznati u polemici koja se o ovoj temi razvila između Pola Svizija (Sweezy) i Morisa Doba (Dobb) sredinom dvadesetog veka.

Svizi je u svom objašnjenju prelaza iz feudalizma u kapitalizam u Evropi stavio naglasak na pojavljivanje dinamičnih gradskih centara iz kojih je klasa krupnih trgovaca i bankara vodila međunarodnu trgovinu. Oslobođeni kmetovi i gradske zanatlije su izvojevali relativnu autonomiju od feudalnih zemljoposednika koji su nastavili sa nasleđenim stagnirajućim oblikom poljoprivredne proizvodnje kroz ubiranje naturalnog danka od lično zavisnih kmetova, ali sve češće i novčane rente od slobodnih seljaka i zakupaca koji neposredno obrađuju zemljoposede. Svizi je, dakle, u prvi plan istakao odnose razmene, spoljašnje u odnosu na preovlađujuće unutrašnje pretkapitalističke odnose³⁶. Njegov najpoznatiji savremeni istomišljenik je već pomenuti Volerstin³⁷. Oni kapitalizam definišu kao proizvodnju za profit koji se realizuje posredstvom svetskog tržišta. Otuda je buržuj svako onaj ko prisvaja deo viška koji nije sam stvorio i investira ga u kapitalna dobra, dok je proleter svako ko je prinuđen da deo vrednosti koju je sam stvorio preda nekom drugom. Posebno Volerstin insistira na tome da istraživači prelaza iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje pomere svoj fokus sa uloge gradske buržoazije u ovom procesu naročito u Francuskoj, na analizu ukidanja kmetstva naročito u Engleskoj i širenja robne proizvodnje već u petnaestom veku, te poburžoaženja aristokratije koja se posvetila prekomorskoj trgovini. Ovi procesi su doveli do uspostavljanja evropske svetske kapitalističke privrede. Ekonomska kriza feudalizma u Zapadnoj Evropi je po njemu prevaziđena geografskom ekspanzijom koju je započela Portugalija. Tako je uspostavljena jedinstvena ali nacionalno-teritorijalno strukturisana i polarizovana svetska podela rada između tri zone: 1) centra, sa monopolom industrijske produktivnosti na svetskom tržištu i bolje plaćenom i motivisanom najamnom radnom snagom, neophodnom za rukovanje novom proizvodnom tehnologijom i za stvaranje tržišta za masovnu industrijsku proizvodnju; 2) poluperiferije, sa napoličarskom radnom snagom, te 3) periferije, sa najslabije plaćenim poluproleterijatom podvrgnutim i neekonomskim oblicima prinude i aktivnim pretežno u ekstraktivnoj industriji i poljoprivredi.

Svetska privreda se očuvala bez vraćanja u svetsko carstvo, zahvaljujući pojavi nezavnisnih i jakih nacionalnih država u centru sistema. Osnovna funkcija nacionalnih država i njihovih saveza jeste da brane nacionalno ili regionalno tržište od konkurencije stranih proizvođača roba i usluga, te osvajanje stranih tržišta ne samo miroljubivim sredstvima veće produktivnosti, nego i nasilnim sredstvima kolonijalnog osvajanja. Na taj način dolazi do hijerarhijske podele svetskog sistema kapitalističke privrede na centar, poluperiferiju i periferiju. Vladajuće klase „centra“ su sprečile pokušaj Habzburga da stvore svetsko carstvo s odgovarajućom pretkapitalističkom privredom u kojoj su odnosi naturalne proizvodnje za neposrednju potrošnju preovladavali nad odnosima robne proizvodnje za tržište. Vladajuće klase „centra“ istovremeno stalno nastoje da onemoguće pokušaje revolucionarnih i nacionalnih pokreta u zonama izvan centra, uperenih kako protiv vladajuće klase imperijalističkih zemalja centra, tako i protiv njihovih domaćih saveznika, da izgrade suverene snažne državne aparate potrebne za odbranu vlastitog i prodor na tuđe tržište³⁸.

Zagovornici tržišno-razmenske varijante tumačenja prelaza iz feudalizma u kapitalizam, dakle, ključni uzročni faktor vide u razvoju međunarodne trgovine. Krupnu trgovinu na velike udaljenosti sagledavaju kao činilac koji je spoljašnji u odnosu na feudalnu stagnirajuću samodovoljnu naturalnu proizvodnju za neposrednu potrošnju, koji je zahvaljujući svojem dinamizmu njome ovladao. Kritičari poput Brenera u njihovim tekstovima zato otkrivaju prisustvo spoljne dinamike „nevidljive ruke“ klasičnog engleskog političkog ekonomiste Adama Smita³⁹.

Dob je za razliku od Svizija stavio naglasak na unutrašnje protivrečnosti odnosa proizvodnje i svojine kao primarne uzroke prelaza, približavajući se time „imanentnoj“ varijanti Marksovog tumačenja nastanka kapitalizma⁴⁰. Međuodnosi i uzajamno delovanje u spoljašnjem okruženju razmene na svetskom tržištu, predstavljaju po Dobu samo sekundarni uzrok prelaza u kapitalizam. Spoljašnji sekundarni uzroci mogu samo da doprinesu kvantitativnim promenama, ali ne mogu da objasne pojavu kvalitativne razlike između pretkapitalističkih i kapitalističkog načina proizvodnje. U imanentističkom tumačenju nastanka kapitalizma Doba slede pored pomenutog Brenera i Rodni Hauard Hilton⁴¹, Takahaši⁴² i Đulijano Prokači⁴³. Oni kapitalizam definišu kao proizvodno reinvestiranje viška vrednosti stečenog na osnovu izrabljivanja radne snage formalno slobodnog najamnog radnika, za razliku od feudalizma utemeljenog na odnosima lične zavisnosti kmetova, kojima feudalni zemljoposednici oduzimaju višak pod neposrednom fizičkom i ideološkom prinudom. Oni zato tragaju za uzrocima sloma feudalizma u njegovim unutrašnjim protivrečnostima koje se manifestuju kroz klasnu borbu. Tokom dugotrajne „krize feudalizma“ raste vanekonomska prinuda i eksploatacija kmetova, odsustvo njihove motivacije za povećanjem proizvodnje i pogoršanje odnosa rad-zemlja usled demografskog pritiska na ograničenom prostoru. Postepeno se preobražavaju feudalne institucije putem ukidanja opštinske svojine, potiskivanjem radne i naturalne rente novčanim oblikom zemljišne rente te pojavom zakupa zemlje. Na osnovi unutrašnjih protivrečnosti između naraslih društvenih proizvodnih snaga ljudskog rada i zatečenih svojinskih odnosa, nastaje nova društvena struktura sa poljoprivrednim kapitalistima na jednoj strani i poljoprivrednim radnicima bez zemlje na drugoj.

Peri Anderson⁴⁴ nudi vrstu sinteze eksternalističkog i internalističkog pristupa objašnjenju prelaza iz feudalizma u kapitalizam u Evropi, sa naglaskom na demografskim i tehnološkim činiocima. On smatra da su promene u društvenim odnosima proizvodnje, pre svega prelazak na novi oblik rente, prethodile razvoju proizvodnih snaga karakterističnih za kapitalizam, poput Doba i njegovih pristalica. On istovremeno naglašava uticaj međunarodne trgovine i gradske dinamike poput Svazija i njegovih istomišljenika. Pri tome on ove faktore ne sagledava kao spoljne u odnosu na feudalizam, nego kao urbano kulturno, političko i ekonomsko nasleđe klasičnog sveta Grčke i Rima koje je opstalo u srednjovekovnim zapadnoevropskim gradovima. Zapadnoevropsku strukturu Anderson kontrastira s istočnoevropskom, koja je po njegovom uverenju zbog odsustva klasičnog nasleđa, urbanih središta i opstanka jakih komunalnih tradicija, imala različitu putanju prelaza iz pretkapitalističkih u kapitalistički način proizvodnje, pa stoga i dalje ima različite društveno istorijske razvojne potencijale. Anderson na kraju odbacuje pretpostavku o postojanju „zakona“ smenjivanja uzastopnih načina proizvodnje tvrdeći da se radi o jedinstvenim procesima geneze zavisnim od početne konstelacije prednosti odnosno nedostataka društvene strukture u konkretnom prostoru i vremenu.

Univerzalnost ili jedinstvenost tranzicije u  Zapadnoj Evropi?

Postoji još jedno pitanje koje će ostati predmet sporenja do danas: da li prelaz iz tradicionalnog u moderno društvo, prema zagovornicima teorije tranzicije kao prevashodno procesa modernizacije, odnosno iz feudalizma u kapitalizam, prema zagovornicima teorije tranzicije kao prevashodno procesa nasilne akumulacije kapitala, kako se on odigrao u Zapadnoj Evropi, predstavlja univerzalni stupanj društvene evolucije kroz koji sva društva moraju da prođu, ili postoje barem dva ili više puteva istorijskog razvoja?

Podela svetske istorije na stupnjeve, od kojih svaki ima vlastitu društveno-ekonomsku i duhovnu strukturu i sledi jedan drugog, kako Ogist Kont, tako i Karl Marks i Fridrih Engels, usvojili su dominantan evolucioni način mišljenja devetnaestog veka. Kod Konta je naglasak na razvoju spoznajne sposobnosti ljudskog duha od teološke preko metafizičke do pozitivne faze⁴⁵. Na unilinearnu teoriju razvoja ljudskih društava nadovezuje se među zagovornicima pozitivističko-funkcionalističke teorije i konzervišuće reformišuće strategije tranzicije, apologija imperijalnih osvajanja evropskih zemalja kao civilizatorskog tereta evropskih pionira modernizacije u odnosu na primitivne narode drugih kontinenata⁴⁶.

Marksov i Engelsov evolucionizam, mada kritičan u odnosu na imperijalizam kolonizatorskih zemalja Evrope, sadrži elemente evrocentrizma. Prvi nacrt istorijskih stupnjeva razvoja društava u „Nemačkoj ideologiji“⁴⁷ bio je ograničen na primere iz evropske istorije. U njemu su razlikovali četiri stupnja društvene podele rada i odgovarajućih oblika svojine: 1) primitivnu komunalnu ili plemensku, utemeljenu na prirodnoj podeli rada u porodici; 2) antičku opštinsku ili državnu utemeljenu na ropstvu neposrednih proizvođača; 3) feudalnu ili stalešku modernu buržoasku privatnu svojinu utemeljenu na ekonomskoj zavisnosti proletera. U „Predgovoru“ za PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE⁴⁸, Marks je važenje ovog sleda makar implicitno geografski proširio kada je najraniju od „progresivnih epoha ekonomske društvene formacije“ u klasnoj „prethistoriji ljudskog društva“ nazvao „azijatskom“. Marksove posthumno objavljene beleške o „Oblicima koji prethode kapitalističkoj proizvodnji“⁴⁹, nagoveštavaju da ga je produbljenije proučavanje istorijske raznolikosti i međusobnih odnosa germanskog, azijatskog ili slovenskog i antičkog oblika vlasništva i organizacije reprodukcije, sve više udaljavalo od njihovog uređivanja po jedinstvenom vremenskom i uzročnom redosledu. U nacrtu odgovora Veri Zasulič i redakciji ruskog časopisa Otečenstvennije Zapiski, pri kraju svojeg života, Marks je izričito odbacio pretvaranje „historijske skice geneze kapitalizma u Zapadnoj Evropi u filozofsko-historijsku teoriju opšteg kretanja, sudbinski propisanu svim narodima, ma kakve bile istorijske okolnosti u kojima se oni nalaze“⁵⁰.

Marks je, međutim, jasno stavio do znanja u dva članka posvećena britanskoj vladavini u Indiji, da u svakom pogledu daje prednost dinamičkom razvoju kakav je po njemu karakterističan za Zapad, u odnosu na ono što je izgledalo kao statičnost, stagnacija i borniranost Istoka⁵¹. Izvore dinamičnog Zapadnog razvoja je nalazio u kasnorimskom nasleđu mediteranskih gradova sa složenom podelom rada i začecima civilnog društva, kao i u varvarskom nasleđu germanske (privatne) svojine, čija je kombinacija podsticala inicijativu pojedinca. Stagnantni karakter Istoka je po njegovom mišljenju bio utemeljen u samonikloj podeli rada i komunalnom posedu zemlje koji sputavaju pojedinu osobu u uskim okvirima autarkične seoske zajednice nad kojom vlada despotska centralna vlast.

Među mlađim generacijama marksista razvila se polemika o pitanju univerzalnosti odnosno osobenosti istorijskog razvoja pojedinih društava, koje je ostalo otvoreno do danas. Indikativno je da su sovjetski autori dugo ostali najskloniji jednolinearnim shemama istorijskog razvoja. Pre njih je pozicije takve sheme u teoriji radničkog pokreta učvrstio Pol Lafarg, popularizujući Engelsovu hipotezu, inspirisanu Morganovim studijama primitivnog klana, o poreklu porodice, privatne svojine i države⁵² Sličnu shemu pet stupnjeva istorijskog razvoja sa pretenzijom na univerzalno važenje kanonizovao je Josip Visarionovič Staljin pri kraju postojanja Treće – Komunističke internacionale⁵³. Oto Kusinen je šezdesetih godina i dalje tvrdio da uprkos lokalnim varijacijama „svi narodi putuju jednim u osnovi istim putem“ zato što razvoj proizvodnje „uvek poštuje iste unutrašnje zakone“⁵⁴.

Praktično-politički motiv zastupanja ekonomistički vulgarizovanog „dijamotovskog“ unilinearnog shvatanja istorijskog razvoja u okviru kako socijaldemokratske Druge internacionale tako i komunističke Treće internacionale i kasnije „socijalističke zajednice“ zemalja, bio je sličan u svojoj funkciji apologije imperijalističkih interesa za dominacijom, skrivenih iza navodno univerzalno važećih zakona istorijskog razvoja (izomorfnu funkciju ima na prvi pogled ideološki suparnička teorija modernizacije). U okviru Druge internacionale, sitnoburžoaska rukovodstva zapadnih socijaldemokratskih partija bila su sklona da pravdaju kolonijalizam krupnog kapitala kao neophodno širenje „progresivnog“ kapitalističkog načina proizvodnje u „zaostale“ pretkapitalističke formacije. U okviru Treće internacionale, sitnoburžoasko rukovodstvo vladajuće komunističke partije Saveza sovjetskih socijalističkih republika (SSSR), nastalo od potomaka visokoobrazovane inteligencije i pridruženih školovanih potomaka radnika i seljaka, nastojalo je da model društvene organizacije u „prvoj zemlji socijalizma“ predstavi kao univerzalni uzor koji svi radni ljudi sveta treba da slede i čijem očuvanju i širenju treba da se podrede.

Obnavljanje i dalje razvijanje Marksovih teza o osobenom azijskom načinu proizvodnje, takođe nisu bili lišeni praktično-političkih motiva. Ove teze su sitnoburžoaska rukovodstva partija i pokreta koja su bila u početku nezadovoljna samim principima boljševičke taktike i strategije revolucije, a zatim i rezultatima njihove primene u obliku uspostavljenih režima u Sovjetskom Savezu nakon Oktobarske revolucije i u Kini posle Drugog svetskog rata, upotrebila kao teorijski instrument kritike. Ruski socijaldemokrata Georgij Valentinovič Plehanov je već krajem devetnaestog veka tvrdio da se Azija udaljila od zajedničkih početaka koje je delila sa Evropom zbog geografskih i klimatskih osobenosti koje su podsticale nastanak nepokretnih društvenih sistema sa snažnom centralnom državnom vlašću utemeljenom na kontroli velikih sistema za navodnjavanje⁵⁵. On se zato već 1906. godine protivio Lenjinovom programu nacionalizacije zemlje koji je imao za cilj pridobijanje seljaštva za socijalističko zauzimanje vlasti. Karl Avgust Vitfogel je razvio ovu ideju Plehanova predstavljajući režim uspostavljen nakon Oktobarske revolucije kao restauraciju orijentalne despotije⁵⁶. Barington Mur i Teda Skokpol su sličnu ideju o autoritarnoj ulozi državne birokratije u modernizaciji seoskih društava primenili na razvojni put buržoaskih političkih i socijalnih revolucija u zapadnim liberalnim demokratijama (Engleska, Francuska, Sjedinjene Američke Države), političkih revolucija „odozgo“ u reakcionarnom kapitalizmu (Nemačka, Japana) i seljačkih socijalnih komunističkih revolucija (Rusija, Kina)⁵⁷, stavljajući akcenat bilo na unutrašnje klasne saveze ili na međudržavne odnose.

Deo pripadnika visokoobrazovane sitne buržoazije marksističke orijentacije u zemljama Zapada, pokušao je da odbaci imperijalističke i antirevolucionarne implikacije kako unilinearne sheme pet istorijskih stupnjeva, tako i dvolinearne sheme o dva odvojena i nejednaka puta razvoja, evropskog i azijskog. Umberto Meloti, na primer, nudi složeni dijagram pet paralelnih ali međusobno delujućih puteva razvoja, koji svi potiču iz primitivnog komunizma⁵⁸.

Vredna je pažnje činjenica da su se upravo pripadnici visokoobrazovane sitne buržoazije marksističke orijentacije poreklom sa Istoka, kao što su Anuar Abdel-Malek⁵⁹, Edvarda Said⁶⁰ ili Sied Ali Alatasa⁶¹ najviše suprotstavili upotrebi teze o posebnom azijskom načinu proizvodnje za objašnjenje stalnog despotizma i stagnacije u Aziji. Suprotstavili su joj tezu da su se rani oblici kapitalizma na ovom kontinentu pomaljali na osnovu autohtone dinamike sukoba nosilaca državne vlasti, lokalnih feudalaca, seljaštva i rastućeg građanstva, kada je njihov dalji razvoj presečen kolonijalnim osvajanjima. Ovom tezom su se suprotstavili i svim istomišljenicima apologeta kolonijalnih osvajanja evropskih naroda poput pojednostavljivača teze Maksa Vebera da je prelaz iz tradicionalnog u moderno društvo jedinstvena pojava koja se desila samo u delovima Zapadne Evrope. Ignorišući da je sam Veber isticao da ne želi da zameni jedno jednostrano materijalističko shvatanje istorije podjednako jednostranim idealističkim uzročnim tumačenjem kulture i istorije⁶², pojednostavljivači su jedinstvenost razvoja kapitalizma u delovima Zapada, objašnjavali jedinstvenom autohtonom pojavom protestantskim učenjem o predestinaciji inspirisane radne etike unutarsvetovne askeze u pozivu, smisaono srodne duhu kapitalizma usmerenog na štednju i ponovno ulaganje dobiti. U preostalom delu sveta prema pojednostavljivačima, tradicionalistička radna etika proizvodnje samo do granice naviknutog nivoa zadovoljavanja potreba, održala se zbog autohtone dominacije smisaono srodnih verskih sadržaja katoličanstva, judaizma, budizma, konfučijanstva, islama ili pravoslavlja, koji podstiču na vansvetovnu askezu posvećivanja molitvi i na odricanje od materijalnih dobara ovoga sveta.

Zaoštravanje društvene, ekonomske, političke i kulturne krize akumulacije kapitala u svetskim razmerama krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina dvadesetog veka, podstaklo je obnavljanje kritike etnocentrističkih i kulturoloških objašnjenja neravnomernog razvoja pojedinih zemalja i čitavih kontinenata, naročito među autorima iz „Trećeg sveta“. Postojanje različitih tumačenja rastuće nejednakosti u svetu dva visokoobrazovana analitičara koji polaze od sličnog teorijskog pristupa, ali potiču iz različitih delova sveta, potvrđuje tezu o uticaju mesta analitičara u međunarodnoj podeli rada na njegove ili njene rezultate analize. Analitičar koji potiče iz Egipta, zemlje na (polu)periferiji svetskog sistema kapitalističke privrede, Argiri Emanuel (Arghiri, Emmanuel), tvrdi da su uslovi za nejednaku razmenu odnosno transfer bogatstva iz industrijski nerazvijenih u industrijski razvijene zemlje nastali kada je u industrijski razvijenim zemljama u drugoj polovini XIX veka došlo do otcepljivanja najamnina od fizičkog minimuma održanja kroz uspešnu sindikalnu borbu za povećavanje prava na udeo u primarnoj raspodeli ekonomskog proizvoda društva. U naseljeničkim kolonijama, naprotiv, došlo je do ustaljivanja najamnina na niskom nivou, usled onemogućavanja domorocima da imaju slobodan pristup zemlji čak i nakon ukidanja odnosa lične zavisnosti, od strane krupnih domaćih i stranih privatnih posednika plantaža. Poluproleterski status znatnog broja domačinstava, koji je omogućavao pokrivanje dela troškova opstanka privremeno zaposlenih članova domaćinstava, tzv. polutana ili seljaka-radnika, iz naturalne proizvodnje sa okućnica, takođe je održavao nivo najamnina ispod egzistencijalnog minimuma u naseljeničkim kolonijama. Argiri naglašava da zbog nepokretnosti ili nedovoljne mobilnosti radne snage u svetskoj kapitalističkoj privredi, do naših dana nije došlo do izjednačavanja najamnina u raznim delovima sveta kroz konkurenciju na tržištu radne snage⁶³.

O aktivnom vođenju politike onemogućavanja pokretljivosti radne snage svedoči zabrana Evropske Unije da na teritorije njenih prvobitnih članica traže zaposlenje čak i građani novih članica, bivših istočnoevropskih zemalja, prvih nekoliko godina nakon prijema u članstvo. Nasuprot relativnoj nepokretnosti radne snage, viši stepen mobilnosti kapitala u svetskim razmerama, omogućuje po Argiriju transformaciju radne vrednosti u cenu proizvodnje preko formiranja prosečne profitne stope. Ova transformacija obezbeđuje stimulativno učešće kapitalističkih preduzetnika u raspodeli profita proporcionalno njihovom ukupno uloženom kapitalu. Argiri zaključuje da na svetskom tržištu dolazi do transformacije vrednosti u ravnotežnu cenu proizvodnje tako što dolazi do podjednake raspodele profita između zemalja sa institucionalno različitim stopama viška vrednosti ili izrabljivanja. Institucionalno različite najamnine omogućavaju prelivanje dela viška vrednosti iz zemalja sa nižim najamninama i stoga nižim cenama izvoznih artikala. Slobodno delovanje tržišnih zakona u proširenom obimu reprodukuje ovakvu nejednaku razmenu više rada za manje rada⁶⁴. Ekstraprofit koji je obezbeđen ovakvom nejednakom razmenom inicira novi ciklus bržeg tehnološkog i kulturalnog razvoja zemalja sa većom potrošnjom, preko daljeg proširenja tržišta, privlačenja stranog kapitala, povećavanja relativne vrednosti radne snage, novog porasta najamnina i organskog sastava kapitala. Nove ljudske potrebe i rezultirajuća povećana vrednost radne snage, koju konsoliduje kolektivna revandikativna akcija radnika, stvaraju dodatne mehanizme transfera viška vrednosti u zemlje koje su prve podigle najamnine⁶⁵. Sa druge strane, u nerazvijenim zemljama akumulira se siromaštvo: nadnice ostaju na nivou fiziološkog održanja, transfer viška vrednosti lišava zemlju akumulacije potrebne za razvojne investicije, kapital napušta ograničeno lokalno tržište, nezaposlenost vrši dodatni pritisak na najamnine i zajedno sa niskim obrazovnim nivoom osujećuje sindikalnu borbu. Time vrednost radne snage još više pada, dalje destimulišući uvođenje mehanizacije u proizvodni proces u zemljama s niskim najamninama.

Analitičar poreklom iz Francuske, zemlje u centru svetske kapitalističke privrede Čarls Betelhajm (Charles Bettelheim), kritikuje Argirijevo proglašavanje najamnine za nezavisnu varijablu, zato što smatra da ono vodi u zabludu da je monetarnim promenama visine najamnina moguće nešto da se izmeni u odnosima razmene, a da se pri tome suštinski ne izmene proizvodni odnosi. Betelhajm ističe da nivo najamnina determinišu odnosi proizvodnje koji pospešuju ili naprotiv blokiraju razvoj proizvnodnih snaga u svakoj konkretnoj društvenoj formaciji. Svetski nivo razvoja proizvodnih snaga je po njemu lažna apstrakcija. Izvor apsolutno gledano viših najamnina i ukupnog bogatstva industrijski razvijenih zemalja, predstavljaju po Betelhajmu visoko razvijene proizvodne snage u njima i na njima bazirana visoka produktivnost rada. On čak tvrdi da je radnička klasa razvijenih zemalja intenzivnije eksploatisana od radnika u nerazvijenim zemljama. Po njemu, radničke najamnine u prvima odgovaraju manjoj proporciji ukupno proizvedene vrednosti nego u drugima. U danas industrijski nerazvijenim zemljama, naprotiv, proces istovremenog rastvaranja ali i očuvanja pretkapitalističkih odnosa, blokira po Betelhajmu razvoj proizvodnih snaga u njima. Time se ove zemlje reprodukuju u položaju proizvođača poljoprivrednih proizvoda i sirovina. Betelhajm smatra da ovaj položaj u međunarodnoj kapitalističkoj podeli rada predstavlja nepovoljnu specijalizaciju. Šta više, on tvrdi da se u industrijski nerazvijenim zemljama sa niskom produktivnošću rada, potreban rad za reprodukciju radne snage gotovo poklapa sa stvarno obavljenim.⁶⁶

Odgovarajući na najčešću primedbu da se ne bavi suštinskim odnosima proizvodnje nego izvedenim odnosima razmene, Argiri ističe da nije tačno da on smešta eksploataciju u sferu razmene, nego da ukazuje na celinu procesa proširene reprodukcije kapitala u okviru koje celine se prisvajanje viška može odigrati jedino posredstvom razmene roba i trgovine, a ne direktno kroz investiranje kapitala⁶⁷. Transfer viška vrednosti po njemu može da se realizuje samo preko cena roba i usluga. Nasuprot Betelhajmu i drugim evropskim autorima koji u nejednakoj produktivnosti vide glavni strukturalni izvor nejednakih najamnina, Argiri podseća da je produktivnost rada u izvoznim granama nerazvijenih zemalja gotovo ista kao i u razvijenim zemljama, kao i da je produktivnost maksimalno visoka u nerazvijenim zemljama uvek u slučajevima kada je reč o proizvodima za čiju proizvodnju u nerazvijenim zemljama ima prirodnih pretpostavki, a u razvijenim nema. Transfer viška vrednosti koji proizlazi iz nejednakog organskog sastava kapitala i rada, kao i iz nesavršene konkurencije na tržištu usled postojanja monopola, predstavlja po Argiriju nejednaku razmenu u širem smislu. On se usredsredio na analizu neekvivalentne razmene u pravom smislu, koja je po njemu uslovljena nejednakim društvenim uslovima proizvodnje, pre svega nejednakom visinom najamnine⁶⁸. Da bi neutralizovao dejstvo nejednakih materijalnih uslova proizvodnje, Argiri je izjednačio u numeričkom primeru sumu ukupno angažovanog fiksnog kapitala, pokazujući da i dalje dolazi do transfera viška vrednosti iz zemalja sa institucionalno nižim najamninama u zemlje sa institucionalno višim najamninama. Argiri naglašava da on ne smatra da su nejednake najamnine jedini izvor prelivanja bogatstva u razvijene zemlje, ali smatra da taj uzrok pokreće druge mehanizme prelivanja, omogućujući proširenu reprodukciju nejednakosti industrijskog razvitka i izrabljivanja. Argiri odbacuje kao nezadovoljavajuću takođe i teoriju čiji zagovornici objašnjavaju sekularnu tendenciju pogoršavanje odnosa razmene elastičnošću potražnje. Zagovornici ove teorije, naime, u potpunosti poistovećuju izvor nerazvijenih zemalja sa sirovinama i poljoprivrednim proizvodima tvrdeći da je elastičnost potražnje za ove proizvode niska usled velike ponude i relativne zasićenosti potreba putem upotrebe supstituta i nove tehnologije koja koristi manje sirovina. Zagovornici ove teorije ne mogu da objasne kako to da i industrijski proizvodi nerazvijenih zemalja podležu nejednakoj razmeni, dok poljoprivredne proizvode i sirovine razvijenih zemalja nikada nije zahvatilo pogoršanje odnosa razmene. Argiri propušta da istakne da poljoprivredne proizvode i sirovine razvijenih zemalja nikada nije zahvatilo pogoršanje odnosa razmene zato što su vlade odgovarajućih zemalja uvele niz mera subvencioniranja i carinske zaštite domaće proizvodnje. Isticanje važnosti državne intervencije u privredne tokove za regulisanje delovanja tržišnih zakonitosti, ne umanjuje tačnost Argirijevog zaključka da ne postoji nekakva nepovoljna specijalizacija po sebi. Ova dopuna samo doprinosi objašnjenju i razumevanju Argirijevog zaključka.

Betelhajmovu tvrdnju da je viša stopa eksploatacije u razvijenim nego u nerazvijenim zemljama, Argiri pokušava da dovede do apsurda ističući da bi po logici takvog rezonovanja bilo moguće da u nerazvijenim zemljama potrebno radno vreme bude čak duže od ukupno obavljenog. U tom slučaju bi radnici nerazvijenih zemalja eksploatisali svoje poslodavce, a nerazvijene zemlje bi razmenom eksploatisale razvijene i bogatile se na njihov račun⁶⁹. Kritičar političke ekonomije egipatsko porekla kao i Argiri, Samir Amin, još preciznije je formulisao nejednaku razmenu kao razliku u plaćanju radne snage radnika koja je veća od razlika u njenoj produktivnosti⁷⁰. Argiri dodaje da statistički podatak o relativno malom učešću nerazvijenih zemalja u svetskoj trgovini ne predstavlja valjano merilo značaja transfera vrednosti iz njih posredstvom nejednake razmene. Tek kada se uzmu u obzir petnaest puta manje najamnine u njima za rad slične ili čak veće produktivnosti, postaje vidljivo da ovako korigovani podatak postaje više nego značajan iznos za zemlje iz kojih se ovim putem odliva višak vrednosti, kao i nezanemarljiv doprinos bogatstvu razvijenih zemalja.

Poput drugih autora iz zemalja Trećeg sveta, kao što je upravo pomenuti Samir Amin, ili crni psihijatar rođen na Antilskim ostrvima za vreme francuske kolonizacije, koji se pridružio Frontu za oslobođenje Alžira, Franc Fanon⁷¹, borac za oslobođenje Gvineje Bisao od portugalskih kolonizatora Amilkar Kabral⁷², i Če Gevara, borac protiv neokolonijalizma iz Latinske Amerike, Argiri takođe smatra da je međunarodna prvobitna akumulacija kapitala započela pljačkom kolonija, i da imperijalističko i neokolonijalno izrabljivanje, koji podrazumevaju očuvanje u deformisanom obliku pretkapitalističkih odnosa i primenu neekonomske prinude, još uvek traju. Oni smatraju da je neprihvatljivo da privilegija rođenja u bivšim kolonizatorskim zemljama određuje uživaoce plodova veće produktivnosti najsavremenijih mašina i institucionalno nižih najamnina u bivšim i sadašnjim (neo)kolonijama. Fanon čak ističe da je Evropa dužna da plati reparacije za vekove kolonijalnog i imperijalističkog pljačkanja kolonija na vanevropskim kontinentima. Zagovornici teze da je imperijalizam ušao u novu fazu ili zadobio novi oblik (u svetu već pomenuti Dejvid Harvi⁷³ a kod nas Miodrag Ranković⁷⁴, indirektno prikrivaju ovu temeljnu i trajnu funkciju imperijalizma u nejednakoj akumulaciji kapitala u svetskim razmerama.

Sociološki najzanimljiviji aspekt polemike evropskih i vanevropskih autora povodom političko-ekonomske teorije o nejednakoj razmeni između bivših (i nekih sadašnjih) kolonizatorskih sila i bivših (i nekih sadašnjih) kolonija, jeste primena koncepta klase na čitave nacije. Argiri veruje da je samo razvio ideju o uticaju lokalnog povišenja najamnine na cene proizvodnje i ideju o eksploatatorskim nacijama, koje su po njemu već postojale u nerazvijenom obliku kod Marksa.

Ove ideje su naišle na širi prijem u Trećem svetu bivših (ali i nekih sadašnjih) kolonija, nego u Prvom kapitalističkom svetu (neo)kolonijalnih sila, kao i u nekadašnjem Drugom svetu tzv. realnog ili postojećeg socijalizma u Istočnoj, Centralnoj i Jugoistočnoj Evropi. Argirijeva tvrdnja da se u vreme pisanja knjige krajem šezdesetih godina sve manje postavlja kao dilema izbor između SAD i SSSR, a sve više izbor između SSSR i Kine⁷⁵, proistekla je iz njegove hipoteze da usled tendencije podjednake raspodele profita, stanovništvo zemalja u kojima postoji institucionalno viši nivo najamnina, učestvuje u prisvajanju viška vrednosti iz zemalja sa niskim najamninama na osnovu nejednake razmene na međunarodnom kapitalističkom tržištu, bez obzira na to kakvi su društveni odnosi dominantni u tim zemljama⁷⁶. Argiri je procenio da je sukob klasa unutar zemalja koje uživaju plodove nejednake razmene postao istorijski sekundaran. Pridružio se grupi autora prvenstveno Trećeg sveta koji smatraju da se glavno poprište klasne borbe premestilo u sferu međunarodnih ekonomskih odnosa između (bivših) kolonizatorskih sila i (bivših) kolonija.

Tragove etnocentričkih tumačenja raznih varijanti kapitalizma koji svu svoju pažnju usmeravaju na analizu primera iz imperijalističkog centra sistema svetske kapitalističke privrede, možemo da primetimo i kod teoretičara sa kraja dvadesetog veka koji su prestali da se bave problemom primarnosti idealnih ili materijalnih činilaca u procesu prelaza iz tradicionalnih/pretkapitalističkih u moderne/kapitalističke društvene odnose. Ovi autori su počeli da se usresređuju na nastojanje da razvrstaju društva prema osnovnim karakteristikama njihovih ključnih institucija. Tako je Lejn Kenvorti⁷⁷ u poslednjoj deceniji dvadesetog veka sačinio tipologiju modela stvarno postojećih kapitalističkih ekonomskih sistema zavisno od konfiguracije ključnih institucija i njihovih komponenti: 1) mehanizama koordinisanja donošenja odluka o alokaciji resursa; 2) vlasničkih odnosa; 3) spoljašnjih mehanizama kontrolisanja poslovanja; i 4) unutrašnjih mehanizama kontrolisanja poslovanja. Uočio je tri stvarno postojeća tržišna kapitalistička sistema koji svi imaju tržišni mehanizam koordinacije, privatno vlasničke odnose, stroga budžetska ograničenja i kontrolu menadžera u okviru firme, ali se međusobno razlikuju prema odnosu snaga između države, poslodavaca, preovlađujućeg finansijskog sistema i radnika u procesu donošenja makro-ekonomskih odluka.

1. Pluralistički tržišni kapitalizam⁷⁸ prema Kenvortiju odlikuje nestrukturisano sučeljavanje privrednih delatnika. Preduzeća su uzajamno nezavisna i ne sarađuju uprkos visoke stope koncentracije kapitala, zahvaljujući usvajanju zakonodavstva koje zabranjuje monopole već od 1800ih. Interesne grupe su slabo organizovane. Finansijska sredstva se raspodeljuju na tržištu kapitala kroz konkurenciju cena. Banke su podeljene na finansijske i komercijalne i ne smeju da preuzimaju deonice svojih klijenata. Država je fragmentirana kako između, tako i u okviru pojedinih nivoa bez razvijene birokratije i volje za kontinuiranim intervenisanjem u privredne tokove, osim povremenih reaktivnih <<gašenja požara>> i podsticanja potražnje u strateškim granama industrije vezanim za vojsku, kao u SAD i V. Britaniji.
2. Korporativistički tržišni kapitalizam odlikuje državno podstaknuti proces pregovaranja između predstavnika osnovnih, centralistički organizovanih i masovnih društvenih interesnih grupa poslodavaca i radničkih sindikata o usmeravanju državnih subvencija i nadnicama, sve dok se ne postigne opšti sporazum koji važi za sva preduzeća bez obzira na to da li su u stanju da prate uslove koje postoje u izvoznim preduzećima, izloženim konkurenciji svetskog tržišta. Finansijski sistem počiva na kreditnom pregovaranju između preduzeća visoko zavisnim od pozajmica i na bankama koje imaju udela u svojini i učestvuju u poslovnim odlukama preduzeća (Švedska, Zapadna Nemačka).
3. Državom vođeni tržišni sistem⁷⁹ odlikuje postojanje kako volje tako i moći državnih menadžera da intervenišu u privredne tokove kako bi uticali na raspodelu i upotrebu sredstava, primenjujući unapred utvrđenu industrijsku politiku kroz indikativno planiranje na osnovu prikupljanja obaveštenja od preduzeća o projektovanim proizvodnim odlukama i prosleđuje ih drugim preduzećima i sektorima privrede. Postoje subvencije, poreske olakšice koje ohrabruju privatna preduzeća da investiraju u prioritetne oblasti kao što su istraživanje i razvoj, tehnološke inovacije i obrazovanje kadrova, zamenu uvoza i podsticanje izvora, pomaganje novih sektora i napuštanje starih koji su postali nekonkurentni, bez nametanja odluka i ograničavanja slobode uzajamnih transakcija između preduzeća. Finansijski sistem je državno usmeravan preko upravljanja cenom i kvantitetom kredita do kojih mogu da dođu pojedini sektori privrede u nacionalizovanim bankama koje imaju prednost nad privatnim bankama. Rad je u ovom modelu slabije organizovan i decentralizovan (Japan, Francuska do sredine 1970tih).
4. Kenvorti pominje i četvrti tip kapitalističkog tržišnog privrednog sistema koji ni u jednom zemlji nije bio dominantan, pošto po mišljenju mnogih nije primenljiv u preduzećima s više od 1000 zaposlenih, ali ima svoje zagovornike: radnički samoupravni tržišni kapitalizam⁸⁰ . U ovom tipu kapitalističkog sistema preduzeća kontrolišu i delimično privatno poseduju zaposleni kooperanti, pored spoljašnjih investitora koji dobijaju fiksnu kamatu i suvlasnika deonica koji dobijaju utvrđeni procenat profita ali ne kontrolišu donošenje odluka u preduzeću. Prema Kenvortiju, potpuno vlasništvo samo zaposlenih ometa mobilnost rada i apsorbovanje nezaposlenih. Umesto hijerarhijskog odlučivanja unutar preduzeća, izabrani predstavnici zaposlenih u radničkim savetima i upravnim odborima učestvuju u donošenju svakodnevnih odluka, a tokom skupštinskih zasedanja svih zaposlenih, učestvuju u donošenju strateških odluka o raspodeli dobiti na investicije i plate, te kontrolišu rad izvršnih organa na čelu sa direktorom. Ovom sistemu država ne izdaje neposredna naređenja preduzećima koja međusobno konkurišu na tržištu i moraju da se povinuju strogim budžetskim ograničenjima (Mondragon kooperativa u Španiji, kibuci u Izraleu, izdavačke kooperative u SAD). U narednom poglavlju ćemo ispitati u kojoj meri ovaj opis (ne)odgovara idealnom tipu jugoslovenskog „integralnog samoupravljanja“.

Vidno je da imperijalna osvajanja s jedne strane, te polukolonijalno i kolonijalno zavisne privrede osvojenih društava, s druge, nisu našla mesta u savremenim tipologijama „stvarno postojećih“ kapitalističkih tržišnih sistema privređivanja. Savremeni autori se izgleda slažu sa Veberom da imperijalizam spada u „politički“ i „avanturistički“ iracionalni kapitalizam, bez jasne strukturne povezanosti sa „pravim“ kapitalizmom racionalnog i miroljubivog sticanja dobiti putem konkurentske razmene na tržištu⁸¹ .

Zaključak

Na osnovu dosadašnjeg izlaganja možemo da zaključimo da za prelaz iz pretkapitalističkih ili pak ne-kapitalističkih formacija društva u kapitalizam nije dovoljan uslov da tržišni odnosi razmene spolja i u sve većoj meri preobražavaju proizvode iz upotrebnih vrednosti u robu. Neophodan temeljni uslov je takođe i unutrašnji preobražaj društvenih odnosa proizvodnje i vlasništva u kojima i sam proizvođač odnosno njegova radna snaga postaju roba.

Konkretne odnose proizvodnje treba sagledati u razmerama međunarodne podele rada i odnosa razmene i moći na svetskom kapitalističkom tržištu u okviru svetskog sistema kapitalističke privrede⁸². Zagovornici razmenske varijante objašnjenja prelaza su pravilno uočili da su oni hijerarhijski strukturisani u okviru nacionalnih država nejednake snage, mesta u uloge u međunarodnoj podeli rada, te da upravo kao takvi predstavljaju važan uslov akumulacije kapitala u svetskim razmerama. Hijerarhijska strukturacija globalnih odnosa nejednake razmene u okviru svetske kapitalističke privrede, utemeljena je na većoj razlici u nadnicama nego što je razlika u produktivnosti najamnih radnika na poluperiferiji i periferiji, u odnosu na najamnine u centru. Nejednaka razmena ublažava posledice tendencijskog pada u profitne stope u centru sistema izazvanog porastom učešća fiksnog kapitala u procesu proizvodnje koji samo prenosi svoju vrednost na novi proizvod ali ne može i da stvori višak vrednosti. Nejednaka razmena naime omogućava nad-eksploataciju neposrednih proizvođača koji još uvek nisu sasvim proleterizovani u poluperifernim i perifernim geopolitičkim zonama. Te zone su, uključujući područja na istoku Evrope koja nas u ovom radu najviše zanimaju, počev od „dugog šesnaestog veka“ svedene na izvor jeftinih sirovina i tržišta za gradske manufakturne proizvode u centralnim zonama Zapadne i Severne Evrope. Na ovakav razvoj je najviše uticala dominacija u Istočnoj Evropi domaćeg podržavljenog i poburžoaženog zemljoposedničkog plemstva kao i lokalnog i stranog trgovačkog kapitala⁸³. Iz ovoga sledi da osnovne izvore nastanka društvenih struktura karakterističnih za poluperiferiju i periferiju svetskog kapitalističkog privrednog sistema ne treba tražiti prvenstveno u izvansvetovno orijentisanom verskom učenju o spasenju i odgovarajućoj tradicionalnoj radnoj etici, nego prvenstveno u domaninatnom trgovačkom obliku kapitala i u nerazvijenosti industrijskog oblika kapitala u ovim društvima.

Na osnovu dosadašnjeg pregleda suprotstavljenih tumačenja odnosa „materijalnih“ i „idejnih“, proizvodnih i razmenskih faktora tokom prelaza iz tradicionalnog u moderno društvo, odnosno iz pretkapitalističkog u kapitalistički način reprodukcije celine društvenog života, nameće se zaključak da na opredeljenje pojedinih teoretičara sličnog sitnoburžoaskog statusa u klasnoj podeli rada kojem će se tumačenju prikloniti, utiče njihovo različito geografsko poreklo odnosno etničko-nacionalno-teritorijalno strukturisana pripadnost državama centra, poluperiferije ili periferije svetskog sistema kapitalističke privrede. Različito geografsko poreklo odnosno nacionalna pripadnost je sa svoje strane povezano sa različitim stepenom stavljanja sitnoburžoaskih država, ili u službu vlastitih interesa kao ideoloških predstavnika domaće najčešće kompradorske ili ređe nacionalne buržoazije u nastajanju. Ovaj zaključak treba imati u vidu prilikom analize procesa tranzicije u svetu i u Srbiji posle preokretničkih istorijskih događaja simbolisanih početkom dvadesetog veka zauzimanjem Zimskog dvorca u Petrogradu 1917. godine, te rušenjem zida u Berlinu 1989. godine krajem dvadesetog veka. Ukoliko imamo u vidu uticaj protivrečnog položaja i uloge visokoobrazovane sitne buržoazije kako u lokalnoj, tako i u međunarodnoj klasnoj podeli rada, biće nam lakše da prepoznamo društveno strukturisane izvore jednostranog prenaglašavanja autonomnog uzročnog delovanja bilo kulturnih i socijalno-psiholoških faktora, bilo tehničko-tehnoloških faktora, na nastanak i povećavanje društvene nejednakosti.

 

Izvod iz: Vratuša, V. (2012). Tranzicija – odakle i kuda (Vol. 1). Beograd: Čigoja štampa.
Priprema: Princip.info

 

---

1. Veber, M, 1920/1968 PROTESTANTSKA ETIKA I DUH KAPITALIZMA; Weber, M. (1920) GESSAMELTE AUFSATZE ZUR RELIGIONSSOZIOLOGIE  ↩

2. GREEN, R. W. (ed.) (1959). PROTESTANTISM AND CAPITALISM: THE WEBER THESIS AND CRITICS.  ↩

3. Eisentstadt, S. N. (ed.) (1966). PROTESTANT ETHIC AND MODERNIZATION – A COMPARATIVE VIEW  ↩

4. Braibanti, R., Spengler, J. (eds) 1970 TRADITION, VALUES AND SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT.  ↩

5. Hamond, P., Williams, K. (1976) „The Protestant Ethic Thesis – a Socio-Psychological Assesment“, 579-589.  ↩

6. Guttandin, F. (1986) DIE PROTESTANTISCHE ETHIK UND DIE ENTWICKLUNG DES MODERNEN KAPITALISMUS., Hartmuta Lemana i Guentera Rota (( Lehmann, H., Roth, G. (eds) (1993) WEBER’S PROTESTANT ETHIC: ORIGINS, EVIDENCE, CONTEXTS.  ↩

7. Novack, M. (2005) „Max Weber Goes Global“ , 26-29.  ↩

8. Jones, M. (2010) „The Weber Thesis: Capitalism and its Myths of Origin“  ↩

9. Rostow, W. (1960). THE STAGES OF ECONOMIC GROWTH – A NON-COMMUNIST MANIFESTO.  ↩

10. Gobineau, de A.  (1853-1855/1967) ESSAI SUR L’INEGALITE DES RACES HUMAINES.  ↩

11. Chamberlain, S. (1905) ARISCHE WELTANSCHAUUNG.  ↩

12. Lapouge, de G. V. (1909) RACE ET MILIEU SOCIAL: ESSAIS D’ ANTHROPOSOCIOLOGIE.  ↩

13. MacClleland, D. (1961). THE ACHIEVING SOCIETY.  ↩

14. Hagen, E. 1962 ON THE THEORY OF SOCIAL CHANGE: HOW ECONOMIC GROWTH BEGINS.  ↩

15. Fourastie, J. (1968) CIVILIZACIJA SUTRAŠNJICE: 112  ↩

16. Kerr, C., J. T., Harrison, F. H. Myers, C. A. 1960: INDUSTRIALISM AND INDUSTRIAL MAN.  ↩

17. Shils, E. 1960  »Political Development in the New States”.  ↩

18.   Janovitz, М. 1964: THE MILITARY IN THE POLITICAL DEVELOPMENT OF NEW NATIONS.  ↩

19. Bell, W. (1965) »Social Change and Elites in an Emergent Nation«.  ↩

20. Said, A.A. (ed.), 1971 PROTAGONISTS OF CHANGE — SUBCUL TURES IN DEVELOPMENT AND REVOLUTION.  ↩

21. Kautsky, J. H. (1969) »Patterns of Elite Succession in the Process of Developments.  ↩

22. Mihailović, S. (2010) „Priča o tranziciji ili naracija o našim beskrajnim manama“ u Mihailović i drugi.  ↩

23. Brdar, 2004: 455-458.  ↩

24. Antonić, S. (2005) GUTANJE ŽABA: RASPRAVE O SRPSKOJ TRANZICIJI  ↩

25. Mihailović, S. U Mihailović i drugi, 2010:12.  ↩

26. Županov, 1970: 5-45.  ↩

27. Stojanović, D. (2007) „U nacionalističkom kalupu“, 12  ↩

28. Sztompka, P. (1966). „Looking Back: The year 1989 as a Cultural and Civilizational Break“.117.  ↩

29. Pejovich, S. (2003), “Understanding the Transaction Costs of Transition: It’s culture, Stupid“  ↩

30. Više  o određenju novomaterijalistički preokrenute dijalektičke istraživačke i praktičnopolitičke paradigme videti u Vratuša, V. (2006).  ↩

31. Wallerstein, I. (1974/1986). SUVREMENI SVJETSKI SITEM.  ↩

32. Аmin, S. 1970 ACCUMULATION À L’ÉCHELLE MONDIALE.  ↩

33. Gunder Frank, A. (1991).„Transitional Ideological Modes: Feudalism, Capitalism, Socialism“.  ↩

34. Chaisse-Dun, C. (1989) GLOBAL FORMATION. STRUCRURES OF THE WORLD-ECONOMY  ↩

35. Marks, Engels,  1835–1895/1968–1979, 1867/1977, knj. 21, 630–674.  ↩

36. Sweezy, P., (1942/1976): “The Theory of Capitalist Development”, in Hilton, R. ed.  ↩

37. Wallerstein, I. (1974/1986)  ↩

38. Isto, naročito odeljak „Teorijska repriza“.  ↩

39. Brenner, R., 1977: “The Origins of Capitalist Development: a Critique of neo-Smithian Marxism”.  ↩

40. Dobb, M., (1946/1963). STUDIES IN THE DEVELOPMENT OF CAPITALISM.  ↩

41. Hilton, R.H. (1973). BOND MEN MADE FREE; ed. (1976) THE TRANSITION FROM FEUDALISM TO CAPITALISM  ↩

42. Таkahashi, K. (1951/1979). «Prilog diskusiji»  ↩

43. Procacci, G. (1979). ”Pregled rasprave”.  ↩

44. Anderson, P. (1974). LINEAGES OF THE ABSOLUTIST STATE.  ↩

45. Comte, 1832–1842/1969, т. IV, lekc. 51.  ↩

46. Porch, D. (2000) WARS OF EMPIRE: 16.  ↩

47. Marks, Engels,  1835–1895/1968–1979, knj. 6, 1845–46/1974, 20–21.  ↩

48. Marks, Engels  Маркс, Енгелс 1835–1895/1968–1979, knj.20, 1859/1979, 333.  ↩

49. Marks, Engels,. 1835–1895/1968–1979, knj.19, 1857–8/1979, т. 19, 312–345.  ↩

50. Marks, Engels, 1835–1895/1968–1979, knj.30, 1877/1979, 95.  ↩

51. Marks, Engels, 1835–1895/1968–1979, knj.12, 1853/1975: 106, 182.  ↩

52. Lafargue, P. (1910). THE EVOLUTION OF PROPERTY FROM SAVAGERY TO CIVILIZATION.  ↩

53. Staljin, J. V. ISTORIJA SVESAVEZNE KOMUNISTIČKE PARTIJE (BOLJŠEVIKA) – KRATKI KURS. ) . Staljinisti su odbacili Marksove teze o azijskom načinu proizvodnje kao što doznajemo od Džordža Entina i drugih autora priloga u zborniku posvećenom sovjetskim istoričarima (( Enteen. G.M. et all (1980) SOVIET HISTORIANS AND THE STUDY OF RUSSIAN IMPERIALISM.  ↩

54. Кuusinen, O. (ed) (1961). FUNDAMENTALS OF MARXISM-LENINISM. London.  ↩

55. Plehanov, G.V. (1895/1966) „Prilog pitanju o razvitku monističkog pogleda na istoriju“: 125 i dalje.  ↩

56. Wittfogel, А. (1962/1988) ORIJENTALNA DESPOCIJA.: 374 i dalje.  ↩

57. Barrington, M.(1966) THE SOCIAL ORIGINS OF DICTATORSHIP AND DEMOCRACY; Skocpol, T.  (1979) STATES AND SOCIAL REVOLUTIONS: A COMPARATIVE ANALYSIS OF FRANCE, RUSSIA, AND CHINA.  ↩

58. Меlotti, U. (1972 /1977). MARX AND THE THIRD WORLD): 25–26, 46, 156.  ↩

59. Abdel-Malek, A. 1963. ’Orientalism in Crisis’. Diogenes, 44 (winter): 103–140.  ↩

60. Said, E. (1978). ORIENTALISM: WESTERN CONCEPTIONS OF THE ORIENT  ↩

61. Alatas, S.H. (1977) THE MYTH OF THE LAZY NATIVE.  ↩

62. Veber, M, 1920/1968 PROTESTANTSKA ETIKA I DUH KAPITALIZMA: 214.  ↩

63. Argiri, E. (1947) Teorijske napomene u NEJEDNAKA RAZMENA – RASPRAVA O ANTAGONIZMIMA U MEĐUNARODNIM EKONOMSKIM ODNOSIMA, I, 78-81.  ↩

64. Argiri, 1974: I, 99  ↩

65. Isto, I, 163-4  ↩

66. Betelhajm (Bettelheim), Č. (1974). „Predgovor“ u Argiri/ Arghiri, E. NEJEDNAKA RAZMENA (1974) I, XV-LVIII.  ↩

67. Argiri, 1974: II, 227.  ↩

68. Argiri, 1974: II, 235.  ↩

69. Argiri, 1974: II, 256.  ↩

70. Amin, S. (1978). IMPERIALISM AND UNEQUAL DEVELOPMENT: 70.  ↩

71. Fanon, F. (1961). LES DAMNÉS DE LA TERRE.  ↩

72. Cabral, A. 1975.  ↩

73. Harvey, D. (2003).  ↩

74. Ranković, M. GLOBALIZACIJA I NOVI IMPERIJALIZAM; (2011) NOVI IMPERIJAIZAM. AKTUELNA SUOČAVANJA.  ↩

75. Argiri, 1974: II, 29.  ↩

76. Argiri, 1974: II, 247.  ↩

77. Kenworthy, L. (1990) «What kind of economic system».  ↩

78. isto, 105.  ↩

79. isto, 106-7  ↩

80. isto, 108  ↩

81. Veber, M. 1976, tom II, 15-26  ↩

82. Wallerstein, 1974/1986  ↩

83. Vratuša (1995b) RAZVOJ, RELIGIJ, RAT: 64-77  ↩