Teologija oslobođenja svoj iskaz formira iz političke, etičke i evanđeoske opredeljenosti za siromašne, koristi marksističku klasnu analizu, polazi od konkretnog društvenog i političkog stanja, a stavove koji imaju hrišćansku pozadinu, ali su bez praktične primene, smatra nedostatnim oblicima govora o Bogu.

 

Naše vreme nosi pečat novog prisuća onih koji

su obično bili ustvari “otisnuti” iz našeg društva

i Crkve. Pod “otisnuti” podrazumevam – koji su

bili od male ili nikakve važnosti i bez prilike da

daju izraz svome trpljenju, svojem drugarstvu,

svojim planovima, svojim nadama.

 

Gustavo Gutierrez

Hrišćanske teologije Trećeg sveta egzistiraju na samom rubu prozapadnog religijskog poimanja bivajući ili podcenjivane ili odbacivane od strane dogmatskih struktura zbijenih u viševekovne hijerarhijske nizove. Njihova narav nije stvorena iz šizme akademskog nadmudrivanja ili literarnog sukobljavanja, već iz puke nužde egzistiranja u delovima sveta pogođenim opresijom, marginalizacijom i neimaštinom. Tako se sredinom prošlog veka potiho počela službeno formirati jedna kritična svest koja je uvriježeni pravac interpretacije Hristove vere preispitala iz samog njenog srca i uspostavila neke nove koordinate hrišćanskog veroispovedanja. U punokrvnom poverenju prema Trojedinom Bogu, ali sa konstruktivnom sumnjom u njegove tumače. Tako nastade latinoamerička teologija oslobođenja, kao direktan odgovor na siromaštvo, i na problematiku neadekvatne inkulturacije evanđelja od strane službene Crkve. Ova teologija ne predstavlja sebe kao opoziciju dvomilenijskom sistemskom uređenju hrišćanske religije, štaviše ona je bespogovorno prihvata, no traži mogućnost samointerpretacije pojedinih kauzalnih odrednica koje nipošto nisu toliko bitne da naruše celinu, no itekako su važne u omogućavanju iskoraka jednog dela vernika od ruba socijalnog nerazumevanja ka svetlosti Evanđelja koje im to isto nerazumevanje u svoj svojoj punini i dokida. Upravo ovaj trenutak treba prepoznati kao istorijski obrt koji hrišćanstvo vraća na njegove izvorne principe jednakosti, solidarnosti i slobode kao ultimativne zahteve svoje objave. Objave koja će omogućiti kako nov priliv onih koji su vekovima bili gurani na sam rub postojanja tako i davanje nove svesti onima koji su ih na taj rub i gurali. Teologije Trećeg sveta, uprkos činjenici što su im mnogi već poslali telegrame saučešća, neupitno tu snagu poseduju.

Teologija oslobođenja nastaje

iz etičkog gnušanja nad siromaštvom

i potiskivanjem na rub velikih

masa našeg kontinenta.

Leonardo Boff

Latinoamerička teologija oslobođenja nije tek veroispovesni model u životu jednog vernika, kao što je to većinski slučaj sa nominalnim hrišćanstvom karakterističnim za zapadni način života, već je ona neprekidni ciklus uistinu posebnog bivstvovanja na večnom balansu između čiste propasti i grčevitog preživljavanja u veri. Da ovo nije tek puka dramaturgija na pragu duhovne patetike lako se uveriti samo jednim letimičnim pregledom društveno-političke situacije u zemljama Srednje i Južne Amerike zatrovane malverzacijama krupnog kapitala i privatnih interesa moćnika usko vezanim kako za delovanje transnacionalnih korporacija tako i za sam politički program Sjedinjenih Američkih Država. Vekovna izrabljivačka taktika kolonizatora, a kasnije i netom spomenutih krugova koja je perfidnim šahovskim potezima matirala navedene krajeve, logično, dovela je do narodnog otpora. Jer biti kolateralna žrtva nečijeg ekonomskog poigravanja uistinu je zadnja stvar koju zdrav razum odobrava. To je od lokalnih pobuna dovelo do konkretnih revolucija, a zemlje Latinske Amerike itekako kroz svoju istoriju mogu posvedočiti o tome. Još od najranijeg razdoblja otkrića Novog sveta pa sve naovamo, tinja taj žar otpora stranom telu fiskalnih manipulacija. Negde unutar tog konteksta rođena je i “teološko-politička tema ‘oslobođenja’ koja uspostavlja novi kontekst i novu metodologiju hrišćanskog razmišljanja o veri kao ispravno postavljenoj istorijskoj praksi“ koja kroz Crkvu žiteljima tog podneblja daje nadu i pruža uvid u mogućnost blagostanja.

 

Početak i razvoj. Premda njen službeni začetak možemo staviti u kontekst šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog stoljeća, teologija oslobođenja, rekao bih, na latinoameričkom tlu oduvek je postojala, samo nije oduvek znala da se tako zove. No, od trenutka kada je imenovana pa do današnjeg dana, preko svojih pobornika, nije prestajala napominjati kako je drugačija hrišćanska religioznost moguća. Ona koja neće isticati istorijske razlike, već bezvremenske jednakosti svih stanovnika svijeta. Iz tog razloga teologiju je trebalo senzibilizovati i izvući iz sfere čistih aporija te gurnuti u svet gde kruta struktura dogme susreće dinamično bivstvovanje raznih oblika egzistencija ukazujući na nedostatnost njenog nametanja isključivo snagom teorije, a ne praktičnog prilagođavanja određenom kontekstu.

To je na neki način veroispovesna problematika koja se nastojala rešiti u određenim krugovima latinoameričkih biskupa čije je ideje na koncu, sad već legendarni peruanski biskup Gustavo Gutierrez, pretočio u prvi svojevrsni manifest teologije oslobođenja predstavljen na jednom njegovom predavanju srpnja 1968. u Chimboteu. Konferencija latinoameričkih biskupa u Medellinu (1968.) i Puebli (1979.) uglavnom je potvrdila iskazane stavove i uvetno rečeno predstavila program teologije oslobođenja kroz četiri vida.

 

Pre svega reč je o polazištu. Naime, ona svoj iskaz formira iz političke, etičke i evanđeoske opredeljenosti za siromašne. Započinjući svoju priču o Kraljevstvu, ne iz božanske već ljudske perspektive, i to ne bilo koje, nego one čije je dostojanstvo toliko nagriženo delovanjem raznoraznih političkih manipulacija da upravo poput jednog brazilskog radnika mogu reći kako je ono što zarađuju toliko malo da im tek dopušta reći kako još žive.

 

To nas nadalje vodi do druge tačke koja se tiče sociološke analize koju teologija oslobođenja primenjuje u svom teološkom govoru. Preciznije rečeno, ona koristi, za mnoge hrišćanske puritance spornu, marksističku klasnu analizu koja propituje uzroke koji su doveli do toga da se pojedina skupina ljudi proglasi moralno nepobitnom i vladajućom, a da svi drugi na takvo rešenje mahom ćutke pristanu smatrajući kako je upravo ova podela začetak svih društvenih zala.

 

Treći vid je takođe prirodan sled izrečenog i odnosi se na hermenautiku latinoameričke vere oslobođenja. Radi se o tome da ona hrišćansko predanje ne tumači jezikom viševekovne religiozne apstrakcije već polazeći od konkretnog društveno-političkog stanja koje daje odgovore na evidentna sociološka pitanja, a ne na metafizičke aporije smišljene u spokoju unutar samostanskih zidina. Tumačenje Pisma od strane teologa oslobođenja slikovito se naziva militarističkim čitanjem i uvek nužno podrazumeva odgovornost i doslednost spram mesta i vremena u kojima se propovijeda, a potom, no ništa sa manje obzira, obveznoj literaturi Crkve prikupljenoj kroz vekove. Jer ljubav prema Bogu najbolje se iskazuje kroz ljubav prema bližnjem, upravo onako kako Isus svojevremeno reče: “Što god učiniste jednom od ove moje najmanje braće, meni učiniste!” (MT 25, 45).

Četvrta, a samim time i poslednja stavka ovog kratkog izlaganja intencija teologa oslobođenja, odnosi se na njihovo izričito zahtevanje da svi njeni stavovi vrede isključivo ukoliko se mogu pastoralno primeniti. Drugim rečima, stavovi koji imaju hrišćansku pozadinu bez praktične primene jednostavno su nedostatni oblici govora o Bogu, jer spasonosna je isključivo ona vera koja je kroz ljubav dela, dakle oslobođenje od represije i marginalizovanja. Nažalost, mnogim rukoploženim osobama ovo nije jasno i to je uzrok znatnog udaljavanja vernika od same institucije Crkve.

 

Doprinos latinoameričkih teologa oslobođenja počiva upravo u tom što su detektovali ovu nepogodnost savremenog doba i dali Reči Božjoj jedan osobit, ljudski, topliji značaj dajući do znanja kako se i na ulicama najugroženijih sredina još uvek nalazi vera koja ume razumeti potrebe ubogih dajući im snagu u Božje “obećanje koje vezuje čoveka za budućnost, otvarajući mu smisao za istoriju”. Daleko je to od one evropske političke teologije pojačane sa severnoameričkim aditivima (teologija ljudskog napretka i teologija revolucije) koja svoja promišljanja preuzima, obrađuje i definiše unutar akademskog kruga, jer je ovde reč naprosto o teologiji sa geopolitičke ivice ispisane rukom teologa duboko involviranih u proces oslobođenja vlastitog doma od greha struktura i inih zala.

 

No, nipošto ne smemo zanemariti činjenicu da je navedena prozapadna politička teologija, uza sve svoje salonske nedostatke, ipak pripomogla latinoameričkoj teologiji načiniti svoj istorijski iskorak koji se očituje u zreloj mogućnosti lociranja mesta vere u socijalnim izazovima. Tek u njoj, naime, reč Boga živoga od okamine za laboratorijsko razmatranje postaje vrelo smislena hrišćanska života. Jer “ne čini hrišćanina hrišćaninom neki religiozni čin, nego sudelovanje u Božjim patnjama u zemaljskom životu”.

 

S druge pak strane treba itekako pripaziti da vera ne postane dobar izgovor za revolucionarne pretenzije pojedinaca i da ne ogrezne u puko politikantsko licitiranje ideologijama i sumnjivim društvenim teoremama što je ujedno i najveća kritika latinoameričke teologije oslobođenja od strane službenog rimokatoličanstva. Zabrinutost, naime, ide u pravcu bojazni o prenaglašavanju socijalnog konteksta u dimenzije oslobođenja koji zatomljuje njen ishodišni smisao: oslobođenje od robovanja grehu što potiho dovodi do “prekomerne” uporabe ovozemaljskih rešenja i mesto da se spas traži kroz Božju reč, pribegava se primarno društvenim utopijama i ideologijama; u ovom slučaju marksizmu. A to, smatraju, lako dovodi do zablude kako siromašni nisu samo oni kojima Isus kao najpotrebitijima dolazi prvi, već se oko njih stvara određena atmosfera privilegirane klase. Sve nas ovo dovodi do uloge Isusa Hrista kao jedine izravne mogućnosti uspostave večnih bogoduhih pravila shvatajući da smo, isključivo putem njegova sebedanja, mi u stanju ispravno iščitati naum Božjeg Kraljevstva. I to ne samo kao onog koje se obelodanjuje kroz Gospoda Spasitelja, već koji se proklamuje i kroz Gospoda Osloboditelja. Boga koji angažman siromašnih, kroz svoje poverenje (1 Sam 2:1-10, Lk 1), pretvara u istorijsku snagu društvene reforme i temelj Nadi koja ljudskoj civilizaciji omogućuje da pomirenjem unutar sebe ostvari budućnost kroz Hrista Osloboditelja, jer na kraju i “Nebo zavisi samo o tome što činimo na Zemlji i sa Zemljom”.

To, naravno, ne znači kako Hristovo Oslobođenje može biti redukovano pukim političkim oslobođenjem, no ono nije ni van njega. Radi se, naime, o tome da ne postoje dve vrste oslobođenja, ono Sinovsko i ono ljudsko, već je to “otajstvo slobode vekovima skrivano i prećutkivano” (Kol 1:26, Rim 16:25), jedinstveno nastojanje Boga i čoveka jer “ne postoje dve istorije, nego samo jedna”. Upravo je to ono što se naziva Oslobođenjem.

 

Trenutak tog ostvarenja, u kojem siromašni i obespravljeni postaju kreatori vlastite sudbe (a ne tek puki posmatrači), daje uvid u jednu primenjiviju i senzibilniju Hristologiju koja otvara vrata za istinskiju praksu hrišćanske ekleziologije. Takva nova Crkva odstranjuje staru praksu kumovanja najodgovornijih u zajednici vernika sa represivnim aparatom i od nedostižnih religijskih institucionaliziranih dveri silazi među mase čineći veru ljudima pristupačnijom, boljom i nadahnutijom. Da i ugnjetavači kroz to shvate pogrešnost svojih postupaka. Ovo je vrlo važno, jer tek tada ujedinjenje u Hristu dostiže svoju potpunu punoću izmirenih razlika koja nosi nadu u postojanje Crkve u budućnosti. Ova se ideja rađa kroz već spomenuto militarističko čitanje Pisma, no ta politička dimenzija evanđelja upravo i jeste eksplicitno ostvarenje svekolike pravice jer obespravljeni, kroz mogućnost delovanja, razbijaju iluziju o teološkoj opravdanosti vlasti koja ugnjetava i tlači, što se kroz pokajanje grešnih i očitava. Evanđelje se, naime, ne može poistovetiti niti sa jednom društveno-političkom teorijom jer snaga njegova oslobođenja nadilazi svu limitiranost istorijskih socijalnih postulata.

 

Na ovaj način i kroz ovaj vid hrišćanskog ispoljavanja, zemljama Trećeg sveta otvoren je portal u važnost vlastite uloge u svetu u kojem dominira religija jačega. Preciznije rečeno, religije koje su svoje prstenje slave salili od okova onih koje su do jučer zvali robljem, potisnuvši ih na sam rub egzistencije, tamo gde je životarenje maksima životnog dometa. Takav odnos prema svetu nije nikad smeo biti dopustiv, a naročito ne sada na početku dvadeset i prvog veka, kada mnogi napominju ujedinjenost i ravnopravnost kao primat suživota u ovom našem globalnom selu. Teologija jednostavno mora ići dalje i nužno je da se ona konstantno razvija, jer to je njena dužnost i obaveza. Latinoamerički teolozi oslobođenja neupitno su je razvili u tom pravcu i utabali staze jednog novog, duhovnijeg promišljanja. Koliko će ko pak uzeti od tog više nije briga spomenutih inovatora, već je to sfera istinskog razumevanje Hristove vere iz čijih su, barem što se Hrišćanstva tiče, i iznikli korena.

Branko Sekulić