Kao što smo videli, i “otuđenje” i njegovo “Aufhebung” označavaju ontološku nužnost u marksističkom sistemu. Ono što sada treba da razmotrimo je vrsta teleologije koja je na delu u razvoju koji Marks opisuje.

Marksa često optužuju za “ekonomski determinizam”. On je navodno imao naivnu ideju prema kojoj ekonomija determiniše, mehanički, svaki aspekt razvoja. Takve optužbe ne mogu se uzimati za ozbiljno, što nema potrebe naglašavati. Jer – kao što je već rečeno – po Marksu prvi istorijski čin čoveka jeste stvaranje njegove prve potrebe, i to se ne može pripisati ni jednoj mogućoj mehaničkoj determinaciji. U Marksovoj dijalektičkoj koncepciji ključni pojam je “ljudska proizvodna aktivnost” koja ne znači samo “ekonomsku proizvodnju”. Od samog početka stvar je mnogo kompleksnija od toga, kao što Marksove reference na ontologiju pokazuju. Ovde pred sobom imamo vrlo komplikovanu strukturu i Marksove tvrdnje o ontološkom značaju ekonomije postaje smisleno samo ako smo sposobni da shvatimo marksističku ideju višestrukih specifičnih medijacija, u raznim oblastima ljudske aktivnosti, koje nisu samo “nadgradnja” ekonomske baze, već takođe aktivno struktuiraju istu kroz sopstvenu vrlo složenu i relativno autonomnu strukturu. Samo ako uspemo da dijalektički shvatimo mnoštvo specifičnih medijacija možemo zaista razumeti marksistički pojam ekonomije. Jer ako je ekonomija “konačna determinanta”, ona je takođe “determinisana determinanta”: ne postoji izvan uvek konkretnog, istorijski promenljivog kompleksa konkretnih medijacija, uključujući i “duhovne”. Ako “demistifikacija” kapitalističkog društva, zbog “fetiškog karaktera” svog načina proizvodnje i razmene, mora početi od analize ekonomije, to ne znači da ni najmanje da rezultati takvog ekonomskog istraživanja mogu biti preslikani na druge sfere i nivoe. Čak se i u kulturi, politici, zakonima, religiji, umetnosti, etici, itd. kapitalističkog društva moraju pronaći ove kompleksne medijacije, na različitim nivoima istorijsko-filozofske generalizacije, koja omogućavaju stvaranje pouzdanih zaključaka i o “specifičnim ideološkim oblicima i o datom, istorijski konkretnom obliku kapitalističkog društva u celosti”. I ovo je još očiglednije ako se to pokuša preneti na opštiji nivo, koji “u stvari postaje nužan tokom strukturne analize bilo kog pojedinačnog oblika društva, ili bilo kog specifičnog oblika aktivnosti”. Ne može se shvatiti “specifično” bez identifikovanja njegovih višestrukih veza unutar datog sistema kompleksnih medijacija. Drugim rečima: mora se biti sposoban da se uoče “atemporalni” (sistematski) elementi u temporalnosti, i temporalni elementi u sistemskim faktorima.

“Ekonomski determinizam”, nema potrebe naglašavati, negira dijalektički odnos između temporalnosti i atemporalnosti, diskontinuiteta i kontinuiteta, istorije i strukture. Mehanički model u kome atemporalna struktura determinacije preovlađuje suprotan je marksističkoj dijalektičkoj koncepciji. (Neki takozvani “strukturalni marksisti”, sa njihovim anti-dijalektičkim odbacivanjem “istoricizma”, predstavnici su “vulgarnog ekonomskog determinizma” koji je Marksa davno naterao da kaže: “ja nisam marksist”.) Koncept kompleksnih medijacija nedostaje u viziji onih ekonomskih determinista koji – iako nesvesno – kapituliraju pred “slepom ekonomskom nužnošću” koja izgleda da preovlađuje kroz fetišistički karakter kapitalizma, kroz otuđenje i relokaciju društvenih odnosa proizvodnje u kapitalizmu. (Geisteswissenschaften [“nauke o Duhu”] i – mutatis mutandis – njihove moderne strukturalističke verzije su, što se tiče njihove osnovne konceptualne strukture, mistifikovani oblik ekonomskog determinizma “okrenut naglavačke”, dok im ključni koncept medijacije nedostaje. Oni preslikavaju neposrednost kapitalističkog postvarenja, iako na inverzan način, uspostavljajući neku vrstu direktnih mehaničkih determinacija pod “duhovnim” imenima. Posledično, ili pokazuju rigidnu negaciju celokupne istoričnosti, ili izvrću presudo-istoriju “Duha” lišenog objektivnih dijalketičkih pretvaranja i medijacija koje karakterišu istinski istorijsko stanovište. Otuda neki “marksisti strukturalisti” mogu sa lakoćom da skaču između kategorijaGeisteswissenschaften i njihovih pseudo-marksističkih – tj. vulgarno ekonomski determinističkih – pojmova.

Pošto se i “otuđenje” i “Aufhebung” moraju razumeti, prema Marksu, kao ontološke nužnosti, ispravna istorijska koncepcija zavisi od interpretacije takve nužnosti. Ekonomski determinizam kao istorijska hipoteza je kontradikcija pojmova jer implicira krajnju negaciju istorije. Ako istorija išta znači, mora biti “bez završetka”. Adekvatna istorijska koncepcija mora biti, stoga, otvorena ideji kidanja niza – “postvarenih”, “fetištističkih”, “slepih”, itd. – ekonomskih determinacija. (Zaista, transcendencija otuđenja je nezamisliva bez prekidanja ovog niza.) Takva ideja se, nema potrebe naglašavati, ne može uključiti u stanovište ekonomskog determinizma koji stoga mora negirati istoriju, uzimajući svoje neistoričko stanovište zdravo za gotovo i pretvarajući ga u navodnu “permanentnu strukturu”.

Na ovom mestu paradoksalni karakter Hegelovih dostignuća pokazuje se posebno instruktivnim. Lukač, u svojoj Istoriji i klasnoj svesti naglašava da se: “Hegelov ogroman intelektualni doprinos ogleda u činjenici da je učinio teoriju i istoriju dijalektički relativnim jednu prema drugoj, da ih je shvatio u dijalektičkom, recipročnom prožimanju. Ipak, njegov pokušaj je bio neuspešan. Nikad nije mogao dopreti do istinskog jedinstva teorije i prakse; sve što je mogao da učini je ili da ispuni logički niz kategorija bogatih istorijskim materijalom, ili da racionalizuje istoriju, u obliku sukcesije oblika, strukturnih promena, epoha, itd., koje je podigao na nivo kategorijasublimirajući i apstrahujući ih.

Ono što Lukač nije mogao da vidi u vreme pisanja Istorije i klasne svesti je činjenica da je hegelijanska istorijska koncepcija u celosti – shvaćena sa nužno neistoičnog “stanovišta političke ekonomije” koje je sa sobom nosilo identifikaciju “otuđenja” i “objektifikacije” – morala biti potpuno neistorična, ili tačnije, pseudo-istorična. Jer bez obzira koliko fina i senzitivna bila Hegelova pojedina istorijska otkrića, zbog njegovih neistoričkih pretpostavki– tj. “objektifikacija” = “otuđenje”, itd. – on je morao da negira istoriju u njenoj sveukupnosti pripisujući joj “kraj”, u skladu sa a priori ciljem. Dakle, nije Hegel nedosledno napustio istorijsko stanovište – kako bi kompletirao svoj sistem – već je njegova koncepcija od samog početka bila inherentno neistorična. Zbog toga je morao da koristi metod racionalizacije istorije i relativizovanja logičnog sleda kategorija. I zbog toga je morao da “dedukuje” sublimiranu ljudsku istoriju iz kategorija misli, umesto da iste osvetli pojmovima istorije. (Shvatanje “ljudski prirodnog i prirodno ljudskog” agenta istorije – nužno sa sobom nosi specifičnu objektivnost koja se može shvatiti samo kao dijalektička društvena ontologija – sprečilo bi ga da zgodno proglasi kraj istorije u trenutku “mirenja Svetskog Duha” sa kapitalističkom realnošću koje je anticipirano u hegelijanskom sistemu od samog njegovog početka.) Stoga, ma kako paradoksalno ovo može zvučati, uprkos njegovom (apstraktnom) programskom kritikovanju “neposrednosti” Hegel je završio idealizovanjem neposrednosti fetišizma kapitalizma manifestovanom uistorijski determinisanom identitetu kapitalističke objektifikacije i kapitalističkog otuđenja.

Ljudske aktivnosti nisu inteligibilne izvan njihovog društveno-istorijskog okvira. Ali ljudska istorija – daleko je od inteligibilnosti bez neke vrste teleologije. Ako je istorija, pak, “zatvorene”, apriorne vrste – tj. neka vrstateološke teleologije – filozofski sistem koji koristi takvu koncepciju teleologije mora i sam biti “zatvoren sistem”.

Marksistički sistem, naprotiv, organizovan je u smislu inherentno istoričke – “otvorene” – teleologije koja ne može prihvatiti “fiksnost” u bilo kojoj fazi. Ovo možemo ilustrovati kratkim anticipiranjem nekih od glavnih tačaka narednih poglavlja, sa posebnim osvrtom na dve marksističke tvrdnje:

(1) Prema Marksu, sva nužnost je istorijska nužnost, odnosno “nestajuća nužnost” (“eine verschwindende Notwendigkeit“). Ovaj koncept ne samo da čini inteligibilnim višestruke transformacije i tranzicije društvenih fenomena kao istorijskih nužnosti već u isto vreme ostavlja vrata otvorena u pogledu budućeg razvoja ljudskog društva. (Više o ovome u glavi VIII.)

(2) “Cilj” ljudske istorije je od strane Marksa definisan kao imanentnost ljudskog razvoja (nasuprot a priori transcendentalizmu teološke teleologije), odnosno realizacija “ljudske suštine”, “ljudskosti”, “specifično ljudskog” elementa, “univerzalnosti i slobode čoveka”, itd. kroz “čovekovo razvijanje sebe praktičnom aktivnošću” prvo u otuđenom obliku, a kasnije u pozitivnom, samoodržavajućem obliku životne aktivnosti uspostavljenom kao “unutrašnja potreba”. Čovek kao “samo-posredujuće biće prirode” mora se razvijati – kroz objektivnu dijalektiku sve veće kompleksnosti ljudskih potreba i ciljeva – u skladu sa najosnovnijim objektivnim zakonima ontologije čija je – i ovo je vrlo važno – čovekova sopstvena aktivna posrednička uloga suštinski deo. Stoga marksistički sistem ostaje otvoren jer je u ovom pogledu sam “cilj” istorije definisan inherentno istoričnim pojmovima, a ne kao fiksan cilj. Po Marksu istorija ostaje otvorena u skladu sa specifičnom ontološkom nužnošću čiji je samo-posredujuća ljudska teleologija integralni deo: jer ne može biti predeterminisanih oblika i modaliteta ljudskog “samo-posredovanja” (čiji kompleksni teleološki uslovi mogu biti zadovoljeni samo kroz samu samo-medijaciju), osim arbitrarnog svođenja kompleksnosti ljudskih aktivnosti na grubu jednostavnost mehaničkih determinacija. Niti može biti trenutka u istoriji u kome možemo reći: sada je ljudska suština potpuno realizovana.” Jer bi takvo fiksiranje lišilo ljudsko biće njegovog osnovnog atributa: njegove moći “samo-posredovanja” i “samo-razvoja”.

 

Izvod iz knjige: “Marksova teorija otuđenja”