„Jer, bogumilstvo nije ovde na Balkanu samo manihejska dualistička jeres, nego je ono i stalni bunt protiv Crkve i države, svojine i prava, sve ono, jednom reči, što je u balkanskim narodima anarhično i anarhoidno.“

– Vladeta Jerotić

Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji su bili slovenski hrišćani koji nisu priznavali vlast vizantijske niti rimske crkve. Osnivač učenja, pop Bogomil, propovedao je povratak izvornom hrišćanstvu u Makedoniji sredinom 10. veka, a učenje se ubrzo proširilo i Raškom. Nazivani su i babunima, po makedonskoj planini Babuni, i torbešima ili goranima.

Hrišćanstvo je na Balkanu prisutno još od vremena apostola Pavla i Tita, koji su propovedali jevanđelje u Makedoniji i Dalmaciji u 1. veku, a Bogumilstvo, kao verski pokret unutar hrišćanstva, javilo ce među Južnim Slovenima na Balkanu u vreme njihovog pokrštavanja u srednjem veku, kao metod otpora helenizaciji crkve.

Verska osnova bogomilstva je rano hrišćanstvo, gde čoveku nisu bili potrebni posrednici, niti posebne verske zgrade radi obraćanja Bogu. Nisu priznavali crkvenu hijerarhiju, a vlast i nasilje smatrali đavoljom rabotom. Težili su vraćanju starom dobu ranohrišćanskih opština, pokazujući prezir prema crkvenom sjaju i bogatsvu. Nisu bili pobornici svetaca, koji se slave pored Hrista, a klanjanja ikonama, smatrahu idolopoklonstvom. Osnov bogumilske etike je poštovanje života. Bili su protiv ubijanja, ne samo ljudi već svega što diše i što se kreće, te su u ishrani su bili vegetarijanci. Takođe su prezirali svaki prisilan i suvišan rad, govoreći da se ne valja suviše truditi za zemaljske stvari.

Pretpostavlja se da je postotak pismenosti među njima bio izrazito visok, odnosno da je daleko nadilazio tadašnji evropski nivo. Svako je ohrabrivan da čita Sveto pismo, a ne samo sveštenstvo, pa su stoga vernici jedni druge učili čitanju i pisanju.

Bogumili su izvore svoga učenja nalazili, pored Svetog pisma, i u apokrifnim spisima, u to vreme rasprostranjenim na staroslovenskom jeziku. Smatra se da su svet posmatrali kao večnu borbu dobra i zla, u kojoj je svaki čovek pozvan da učestvuje.

Učenje

Bogumili su sebe smatrali sledbenicima apostola, a Rimsku crkvu posprdno nazivali crkvom idola. Odbacivali su i rimskog papu i carigradskog patrijarha. Za crkvenu organizaciju su tvrdili da nema ničeg zajedničkog sa istinskom hrišćanskom opštinom. Shodno tome nisu priznavali ni rešenja vaseljenskih crkvenih sabora, koje je sazivao car, a zbog toga su više puta anatemisani od crkve.

Za razliku od zvaničnog hrišćanstva koje govori da je svaka vlast od Boga, bogumili su tvrdili da je sva vlast od Đavola, “kneza ovoga sveta”. Odbijali su da plaćaju porez, da ratuju i da rade za feudalnog gospodara. Propovedali su siromaštvo i istupali protiv bogatstva i bogatih.

Bogumilstvo je, tvrdi Stanoje Stanojević, imalo “komunističkih i anarhističkih primesa”, jer su bili protiv porodice, Crkve i države. Nisu priznavali zakletvu (feud), na kojoj je počivao feudalni sistem. “Uče svoje da se ne pokoravaju vlastima, kore boljare, rugaju se starešinama, smatraju Bogu mrskim onog koji rabota za cara i robovima govore da ne služe za svoje gospodare.” – Prezviter Kozma

Do crkvenog raskola 1054. su bili protiv hegemonije saborne rimske crkve, a kasnije ne pristaju da se svrstaju ni uz istočnu ni iz zapadnu stranu, protiveći se i helenizaciji i latinizaciji hrišćanstva.

Krajem 9.veka, Hrišćanstvo je iz Vizantije najpre primio gornji sloj srpskog društva  a Crkvene starešine su uglavnom bili Grci. Hijerarhija rimske crkve, kako istočne tako i zapadne, koja je podržavala vladajuće slojeve i davala im autoritet vlasti, bila je strana Slovenima.

Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti, što je pomoglo da se pokret brzo raširi među balkanskim Slovenima. Tome pogoduje otpor slovenskih plemena koja ne žele da izgube svoju samostalnost i padnu pod vlast nekog cara, kralja ili vlastelina kojem bi morali plaćati poreze.  Seljaci u srednjevekovnoj Raškoj su morali da plaćaju dve vrste dažbina: soće ili dohodak carski vladaru, i desetak, koji je svaki vlastelin ubirao od seljaka sa svog imanja, najčešće u žitu, mesu, medu, vosku… Pored dažbina, seljak je bio dužan da izvršava i razne rabote i druge obaveze. Zemljoradnici su morali da rade svake nedelje na vlastelinskom imanju, i još vanredno kada su veliki poslovi. Pored svih rabota, seljaci su bili obavezni da na poziv vlastelina učestvuju u vojnim pohodima, uglavnom kao pešadija.

 

Progoni

Bogumili su se suprotstavljali politici Stefana Nemanje, tako što su odbijali vojnu obavezu i odlazak u Vizantijske ratne pohode. Njihovo učenje je već bilo prošireno i među vizantijskom vojskom, kada je nekoliko hiljada vojnika napustilo vojni pohod Aleksija I Komnina protiv Normana. U doba stvaranja srpske feudalne države prilaze im i članovi plemstva, koji se opiru jačanju centralne vlasti. Učenje bogumila je prihvatio veliki deo naroda, vojske i vlastele. U međuvremenu, nakon smrti cara Manojla 1180. godine, Raška se od slabe Vizantije okreće papi Inoćentiju III koji je vodio katarski krstaški rat, proganjajući zapadnoevropske bogumile, pa Nemanja nakon učvršćenja vlasti kreće da se obračunava sa bogumilima u Raškoj. 1186. godine u Rasu, kod stare Petrove crkve, sazvao je veliki crkveno-državni sabor protiv bogumila. Pravoslavna crkva i nemanjićka država su ih proglasile za jeretike.  Bogumili su ubijani, spaljivani na lomači, sečeni su im jezici, odsecani su im delovi tela, žigosani su po licima i surovo progonjeni, imanja su im paljena ili oduzimana. Pored imanja paljene su i njihove knjige,što je posebna šteta jer bi one danas predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole. Tako su stare srpske i slovenske apokrifne knjige, u plamenu, bile uništene. Ovakav surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se danas o njima toliko malo zna i što sva znanja dolaze upravo iz knjiga njihovih neprijatelja.

Deo preživelih bogumila odlazi preko Drine, u Bosnu i Hum, gde nalaze utočište pod okriljem Crkve bosanske i „dobrog bana Kulina“, koji ih prima kao dobre hrišćane. Uprkos progonima od strane katoličke i pravoslavne crkve, pokret u Bosni opstaje i širi se zapadnom Evropom, pod imenom katari.

Iako je mnoštvo bogumila stradalo, i mnoštvo proterano, ipak Raška i dalje ostaje njihovo središte. Preostali bogumili bivaju primorani da se sklone u dubinama planina, daleko od nastanjenih centara i progona od strane pravoslavnog klera. Toponimi koji se kod Srba nalaze na planinskim vrhovima pokazuju da se život odvijao u planinama.

U Srbiji je do nemanjićke epohe, ikona, pod uticajem bogumila, bila zapostavljana, i odbacivana. Kada je na čelo srpske crkve došao Sava Nemanjić, isticao je značaj ikone i zahtevao njihovo poštovanje. One koji “časne ikone odbacuju, ne slikaju ih i ne klanjaju im se”, Sava proklinje kao hulnike i jeretike.

Dostupna je knjiga “Žitije Savino od Bogumila Monaha” (Dragana Jovanovica) koja je prepis autenticnog bogumilskog žitija o svetom Savi. Knjiga je pored savinog života prožeta bogumilskim učenjem.

Prelazak u Bosnu

Najveći deo bogumila je iz Raške prebegao u Bosnu i u narednim godinama tamo će biti njihov centar, a bosanskog bana Kulina će zbog toga proganjati i papa i Ugarska. Ipak Kulin odbija da ih proglasi jereticima  poput ostalih vladara koji su ih proganjali, tako da u narodu ostaje zapamćena izreka “od Kulina bana i srećnijeh dana” zbog života provedenog u sreći i miru. I pored toga što će ih proganjati vladari i sa srpske i sa hrvatske strane, Bosna ipak za dugi niz godina ostaje slobodna oaza “kamo su se spašavali jeretici zapadnog, latinskog svijeta, kao na jedino evropsko ostrvo, gdje se poštuje sloboda savjesti i uvjerenja. (Krleža)” U Bosnu se sklanjaju ne samo izbeglice iz Srbije već i iz zapadnih zemalja gde je inkvizicija nemilosrdno spaljivala one koji su razmišljali drugačije od propisanih crkvenih normi. U Bosni bogumilski pokret opstaje još vekovima nakon toga i vremenom prerasta u Crkvu bosansku, koja postaje zvanična religija na bosanskim prostorima.

 

Nestanak bogumila

Nestanak bogumila započinje sa dolaskom Osmanlija na balkanske prostore i sa nestajanjem srednjevekovnih južnoslovenskih država. Nakon što su Turci 1463. godine dovršili osvajanje Bosne, 36 hiljada bogumilskih porodica došlo je pod Jajce da se pokloni Mehmedu el-Fatihu, koji ih je spasao progona pape i Mađara. U turskim izvorima stoji da su oni svi tada prešli u islam, no istorijski dokazi govore da, iako mnogi od njih prelaze na islam, drugi ostaju da žive u nepristupačnim planinama gde uspevaju da sačuvaju svoju slobodu i svoju veru još vekovima nakon toga. Tragovi poslednjih bogumila na ovim prostorima se beleže čak u 18. veku.

“Bogumili predstavljaju kod nas kontinuum onih primitivnih prasnaga koje nisu htjele da se podrede organiziranom nasilju feudalnih baruna, ni rimskih, ni bizantinskih biskupa.”

– Miroslav Krleža